Thành quả của Bác sĩ Suzuki trong lĩnh vực hàn lâm thật đồ sộ. Nói về đời ông trên lĩnh vực này là không cần thiết, cũng như bất cứ nhận định hay đánh giá nào về những thành quả và đóng góp to lớn này của ông đều là khập khiểng.

Những đóng góp của ông cho học thuật tuy vậy, thật ra chưa phải là điều có ý nghĩa nhất trong sự nghiệp của đời ông. Những đóng góp của ông cho sự thông cảm của thế giới, và nhất là cho sự cảm thông lẫn nhau giữa các dân tộc ở phương Đông và các dân tộc phương Tây, tuy kỳ vĩ nhưng thường chưa được đánh giá đúng mức. Niềm hâm mộ Thiền tông ngày nay phần lớn nhờ vào những trước thuật phong phú và đặc sắc của Bác sĩ Suzuki về chủ đề đó, lại dẫn đến sự xao lãng hay thậm chí quên mất khối lượng hoạt động khôn kể của ông trong suốt cuộc đời học giả trải gần 70 năm chuyên chú vào việc phát triển sự cảm thông giữa Đông và Tây.

Ông là một trong số rất ít nhà tư tưởng Đông phương thật sự hiểu Tây phương; và ông cũng là một trong số rất ít người Đông phương có thể giải thích Tây phương cho Đông phương mà không xâm hại đến tinh thần phương Tây - tư tưởng, triết học, và tôn giáo Tây phương. Sự giải thích đa diện của ông về Đông phương cho người Tây phương thật lừng danh và rất có ý nghĩa. Chúng ta không được lãng quên giá trị của những đóng góp vô kể của con người này cho việc hiểu nhau của nhân loại. Những ai trong chúng ta ngày nay đang bị ngự trị bởi cùng một mối quan tâm này, cùng mối quan tâm hai mặt là làm phát triển một cách tích cực sự cảm thông và làm hủy diệt một cách tiêu cực sự hiểu nhầm, thảy đều mang một món nợ ân nghĩa rất lớn đối với Bác sĩ Suzuki vì sự nghiệp tiên phong và trường cửu này của ông dành cho sự cảm thông. Chúng ta cũng có thể thẳng thắn cân nhắc xem liệu khối lượng đồ sộ các công trình hiện đang được nghiên cứu trong cùng chiều hướng đó có bắt rễ được chăng nếu không nhờ sự gieo trồng hạt giống từ đây và sự phát triển hạt giống đó cho đến khi nở hoa trọn vẹn.

Trước khi trở lại khía cạnh trí thức trong cuộc đời và sự nghiệp của Bác sĩ Suzuki ở cuối bài này, chúng ta hãy nhìn qua một Suzuki con người, một cá nhân, một bạn hữu, vì đây chính là khía cạnh dường như chưa được hiểu rõ hay đánh giá đúng của nhân cách vĩ đại này - bởi vì tất cả mọi điều về ông một lần nữa bị mất hút trong ý tưởng đơn nhất về sự giảng thuật Thiền của ông. Thật là bi kịch - bởi vì người này là một con người dị thường với tất cả mọi phẩm chất của sự vĩ đại và không một khuyết điểm nào. Với tình bạn thâm giao trong gần 27 năm, người ta thật sự bị chinh phục bởi sự ân cần, từ ái, sự hợp tác, thân hữu, và sự nồng nhiệt trong nhân cách của con người vĩ đại này.

Một phẩm chất nổi trội nơi con người vĩ đại này, cái phẩm chất định hình tính cách của mọi vĩ nhân thật sự, tuy thế, lại thường bị quên lãng. Đó là tính khiêm tốn. Tự cao tự đại và ích kỷ là những khái niệm xa lạ đối với ông. Tất nhiên ông hẳn phải tự hào về những thành quả của mình; ai cũng vậy. Nhưng tự hào vì kiêu mạn thì hoàn toàn tuyệt tích nơi tính cách con người này. Hiển nhiên Bác sĩ Suzuki nghĩ về đời mình là một cuộc đời làm việc. Ông là một con người dâng hiến. Ông làm việc miệt mài. Chỉ có sự an tịnh phi thường của tâm thức mới có thể làm cho con người không biết mệt mỏi này kiên trì rất lâu dài như vậy, rất tích cực như vậy và rất hiệu quả như vậy, dưới những căng thẳng rất hao tổn tâm lực đối với bất cứ người cao tuổi nào.

Đó là những tính cách chung, dĩ nhiên, nhưng chúng cho thấy những khía cạnh thú vị về con người vĩ đại đang được vinh danh trong số tập san Người Phật tử phương Đông này. Nhưng thêm vài thông tin cá nhân - những tiểu tiết - cũng có thể rất thú vị. Chúng không nhất thiết vén mở một cái gì có ý nghĩa về Bác sĩ Suzuki nhà tư tưởng đúng như mẫu người mà mọi người khắp thế giới biết về ông, nhưng chúng cho thấy, hơn bất cứ tính cách chung nào, sự ân cần, tử tế, độ lượng của Suzuki con người.

Câu chuyện tâm đắc của tôi liên quan đến việc ông tới Honolulu dự Nghị hội Triết gia Đông-Tây lần thứ tư, vào năm 1964. Các quan chức hàng không lúc ấy được lưu lý trước rằng một triết gia Nhật lỗi lạc, người đã trên 90 tuổi, sẽ đến trên một chuyến bay. Tưởng là đón một ông già lụ khụ chắc sẽ không thể tự xoay sở đi từ máy bay đến chỗ các bạn bè đang chờ đợi, các nhân viên hàng không đã cho đặt ngay chân cầu thang máy bay một chiếc xe lăn. Bác sĩ Suzuki là một ông già, hiển nhiên, nhưng không phải là bất lực. Ông không cần một chiếc xe lăn. Tuy nhiên, nhạy bén trước tình thế ấy và cảm kích sự chu đáo dành cho mình, trong tích tắc ông quyết định chấp nhận sự ưu đãi để ngồi lên xe lăn và được đẩy vào phòng khách của phi trường với tất cả vẻ đường bệ của một người bất lực. Những ai chứng kiến cảnh tượng này đều nhận thấy tinh thần của ông hiển lộ qua hành động đó, việc chấp nhận sự ưu đãi một cách có ý thức của ông dù ông không cần đến, và sự mãn nguyện thấy rõ mà ông đã đem lại cho các tiếp viên khi họ tưởng là đã thực sự giúp đỡ ông. Một tình huống hơi khôi hài, vâng, nhưng cũng đầy cảm động.

Một tình tiết thú vị khác, nghiêm túc hơn, diễn ra trong một hội thảo của Nghị hội Triết gia Đông - Tây lần 3 năm 1959. Một thành viên của hội thảo vốn là người Ki-tô triệt để đã tỏ ra xao động khi Thiền không chịu suy nghĩ một cách nghiêm túc về sự chết và định mệnh của con người, cũng như số phận của nó sau khi chết. Ông ta đã lưu ý Bác sĩ Suzuki rằng chính ông - Suzuki - cũng không thể phân biệt sự khác nhau giữa sống và chết. Bác sĩ Suzuki đã giản dị đáp: "Ồ, sống và chết, như nhau thôi!" Người chất vấn chưa thỏa mãn, nhưng các thành viên còn lại đều cảm nhận sâu sắc và hài lòng - và có lẽ họ còn ngộ ra một điều gì đó. Đây quả là một ví dụ "hoa mỹ" về trí tuệ Thiền và tính trào lộng của Bác sĩ Suzuki.

Một chuyện vui khác, tuy vẫn nghiêm túc, tái diễn đến ba lần trong suốt thời kỳ những cuộc Hội thảo các Triết gia Đông - Tây mà lần nào Bác sĩ Suzuki cũng hứa sẽ trở lại vào lần sau - dù không ai đang hiện diện thực sự tin ông có thể trở lại. Với tư cách cá nhân tôi đã thông báo trước thính giả quá đông đảo đang tham dự buổi thuyết trình trước công chúng của ông năm 1964 rằng ông sẽ trở lại đây năm 1969, dù lúc đó ông đã gần 100 tuổi. Đáp lại là sự hoan nghinh nhiệt liệt dành cho con người can đảm có tinh thần bất khuất này - không cam chịu ngay cả kết thúc không tránh khỏi của con người. Bất hạnh thay, ông đã không thể thực hiện ý định đó, nhưng lòng can đảm, cả quyết, và tinh thần lạc quan của người đã nhận thấy những cuộc hội thảo ấy rất có giá trị mà ông cần phải tham dự đã được thính giả hôm đó ghi nhận một cách sâu sắc. Thật rúng động.

Một điển hình về lòng tốt của ông được thể hiện trong thời gian Nghị hội Triết gia Đông - Tây lần thứ nhất, vào năm 1939. Ông đã nhận lờitham dự của Viện Đại học Hawaii- và hiển nhiên sự tham dự của ông có ý nghĩa đặc biệt đối với Hội thảo. Tuy nhiên lúc đó vợ ông lâm trọng bịnh và lẽ đương nhiên mọi kế hoạch của ông buộc phải hủy bỏ. Vậy mà, ý thức rằng cuộc hội thảo cần đến sự đóng góp của mình, ông vẫn "hiện diện" bất chấp những khó khăn và trở ngại đang có. Ông đã viết bản tham luận và gởi đến hội nghị - một cử chỉ hợp tác đầy lịch thiệp và rất điển hình. Nó được coi là một trong những tiểu luận về Thiền đặc sắc nhất của ông. (Hồ sơ lưu của Hội thảo năm đó: Triết học - Đông và Tây)

Có nhiều chuyện kể về tính cách thâm trầm sâu sắc của con người vĩ đại này, người không bao giờ đắm chìm trong triết lý cũng như lĩnh vực hàn lâm đến mức đánh mất phong cách cá nhân của mình. Một câu chuyện về lòng nhiệt tình liên quan đến "hiệp ước" mà Bác sĩ Gregg M. Sinclair, Viện trưởng Danh dự Viện Đại học Hawaii, và Bác sĩ Suzuki đã ký kết trong Hội thảo các Triết gia Đông-Tây 1964, cả hai hứa sẽ gặp lại nhau ở Kamakura (Liêm thương) để mừng sinh nhật bách niên của Bác sĩ Suzuki. Tình thân nồng nhiệt hữu giữa hai con người xuất chúng này - hai nhà hoạt động trường kỳ cho sự thông hiểu Đông Tây - hẳn sẽ tuyệt vời biết bao trong một dịp gặp gỡ như vậy, nhưng tiếc thay, điều đó không bao giờ xảy ra.

Cũng có thể kể lại một chi tiết hơi cá nhân. Năm 1963, với tư cách Chủ tịch của Nghị hội, tôi có dịp viếng thăm Nhật Bản, Trung Quốc, và Ấn Độ, để thảo luận trước với các thành viên của Nghị hội Triết gia Đông-Tây sắp tới vào năm 1964 về lĩnh vực riêng của từng người trong chương trình nghị sự, và bản tham luận mà mỗi người sẽ trình bày trước hội nghị. Tôi thật hân hạnh được dự cái mà tôi tạm gọi là "buổi tiệc tempura". Đồ ăn và thức uống đều tuyệt hảo, nhưng còn tuyệt hơn là sự hiện diện của một vĩ nhân mà tôi có vinh dự gọi là bạn thân. Ông đã "cầm cự" với tất cả chúng tôi trong nhiều "phương diện" khác nhau, khiến cho mọi người hiện diện đều rất thích thú. Không ai ngờ đó là một ông già 90 tuổi. Ông vẫn còn trẻ - đầy năng lực và nhiệt tình - ung dung thoải mái trong nhóm bạn hữu và các học giả thân quen - bất chấp tuổi tác!

Ta hãy điểm qua khía cạnh học thuật và hàn lâm của Bác sĩ Suzuki, không phải trong ý nghĩa chuyên môn, mà là một cố gắng ghi nhận những hoàn cảnh in bóng con người đằng sau sự nghiệp của ông.

Rất thường khi tất cả phản ứng trước những tác phẩm của Bác sĩ Suzuki là tâm trạng hoang mang, không lĩnh hội được. Và cũng thường khi sự không hiểu này dẫn đến những bình phẩm rằng sách ông viết tối nghĩa, và nói theo ngôn ngữ của những nhà tư tưởng vốn không thể hay sẽ không bao giờ hiểu, nó gợi lên những bình phẩm bôi bác chẳng hạn như, nói theo lời một triết gia Tây phương nổi tiếng: "Vô nghĩa!" Một trường hợp như vậy không phản ánh con người Suzuki mà phản ánh, nơi những người không lãnh hội được, sự thiếu tâm hồn cởi mở và có lẽ thiếu cả chiều sâu để thông hiểu bất cứ điều gì nếu đó không là những ý tưởng quen thuộc của họ.

Ngược lại, cho phép tôi trích dẫn nhận xét của nhà Hán học lỗi lạc E. R. Hughes, người đã đọc tham luận tại Nghị hội Triết gia Đông Tây năm 1949, tiếp theo buổi hội thảo mà Bác sĩ Suzuki đã trình bày bản tham luận có nhan đề "Lý tính và Trực giác trong Phật giáo" của ông. Bác sĩ Huges nói: "Không ai đã nghe tham luận của Bác sĩ Suzuki mà không có ấn tượng rằng ông đã trình bày quan điểm của mình một cách trọn vẹn và chính xác đến tỉ mỉ. Từ nhãn quan của người ngoài cuộc, dòng tư tưởng của ngài Suzuki có thể so sánh với sự điêu luyện của việc đi trên dây.  Riêng tôi, ngài Suzuki bằng sức mạnh mới đã giúp tôi hiểu điều mà đối với tôi là một sự kiện hiển nhiên của lịch sử, theo đó con người không thể miễn trừ triết lý, và quan tâm hàng đầu của triết lý là chủ nghĩa phê bình, phê bình ngoại diện, phê bình tư tưởng, phê bình ngôn ngữ; và, do vậy, một triết gia từ đầu tới cuối phải ứng xử với những nghịch lý mà một số có thể là bất khả lý giải một cách rất con người." Bất cứ
ai đã đọc sách của Suzuki với sự hiểu biết sâu sắc và với ý hướng chân thành đều có ấn tượng về "tính hoàn thiện và chính xác nghiêm cách" mà ông luôn tự thể hiện - với cả sự chân tình của con người.

Sự chân tình này cũng từng được minh họa trong kỳ Hội nghị các Triết gia Đông Tây năm 1964. Lúc ấy Bác sĩ Suzuki đọc bài tham luận uyên bác trước công chúng - một lần nữa lại tràn ngập thính giả - về địa vị của nhân cách cá biệt trong Thiền. Vì bài diễn văn của ông, cũng như các bài khác trong loạt đề tài, được truyền hình và do đó cần phải giới hạn trong độ dài chính xác một giờ, Bác sĩ Suzuki thật ra không có đủ thời gian để trình bày chủ đề này một cách trọn vẹn. Một học giả thiếu cần mẫn sẽ để mặc không bận tâm - miễn ông làm xong nhiệm vụ. Nhưng Bác sĩ Suzuki thì không. Ông đã tự nguyện đề nghị trình bày thêm trong "giờ uống cà phê" đặc biệt dành cho các thành viên của Hội nghị (không trước công chúng), như vậy mới đầy đủ và ông có thể thuyết minh thêm về các khía cạnh chuyên sâu của đề tài. Thật là một cử chỉ rộng lượng. Mà cũng là một kinh nghiệm đáng ghi nhận cho tất cả những ai có liên quan. Bác sĩ Suzuki bàn sâu vào các lĩnh vực chuyên môn của Thiền với sự trong sáng rõ ràng đáng ngạc nhiên và tận tâm đến mức người hoài nghi nhất trong cử tọa cũng bị cuốn hút vào đỉnh cao thưởng ngoạn triết lý hiếm thấy nơi tác giả này. Đó là một thắng lợi về nhân cách lẫn triết học của con người đã dùng hết cách - dù có thể kiệt quệ - để mang đến cho các nhà nghiên cứu trong hội nghị trọn vẹn lợi ích của những tác dụng tinh thần của triết học vốn có ý nghĩa vô cùng đối với ông và, với tấm lòng tận tụy của ông, cũng có ý nghĩa như thế với các học giả khác.

Mọi vĩ nhân, dù ở trong hay ngoài lĩnh vực học thuật, đều là đối tượng của phê bình. Có những người vạch lá tìm sâu trong việc trình bày Thiền của Bác sĩ Suzuki với lập luận rằng cách ông chú trọng một vài khía cạnh, nhất là những khuynh hướng phản lý của nó, mà xem nhẹ một số những thực hành liên hệ, nhất là tọa Thiền (zazen). Hiển nhiên cũng có những sự phê bình thiển cận, đòi hỏi học giả nào cũng phải quán thông mọi khía cạnh của mỗi đề tài mà ông quan tâm. Thay vì vậy, Suzuki chắc chắn cảm thấy rằng khía cạnh Thiền mà ông đang giới thiệu là cốt lõi của đề tài và có ý nghĩa nhất, đặc biệt đối với những người phương Tây. Với họ, ông cố gắng giải thích cái ông nghĩ là nền tảng của tâm thức Đông phương xét trên tổng thể - tương phản với tâm thức Tây phương xét trên tổng thể. Ông đã hoàn thành công việc này một cách xuất sắc và hoàn thiện.

Cũng có người nói đến "Thiền của Suzuki", ngụ ý loại Thiền mà ông mô tả không phải là Thiền chính thống mà chỉ là sự diễn giải cá nhân của Suzuki và do đó còn khiếm khuyết nhiều. Họ đã phớt lờ khối lượng đồ sộ các tác phẩm căn bản của Thiền Trung Hoa (Ch’an) và Thiền Nhật Bản (Zen) chứa đựng đầy sự kiện, văn bản, và tư liệu trình, đặc biệt là bộ ba quyển Thiền luận (Essays) của ông. Gọi đó là "Thiền của Suzuki" rõ ràng là phi lý.

Tuy nhiên, còn có một cách khác để xem xét hiện trạng này, nhất là với những tác phẩm sau này của Suzuki. Chúng bộc lộ hai sự kiện căn bản và rất giá trị. Thứ nhất, Suzuki có tinh thần phóng khoáng đủ để không bị khống chế bởi sự định hình từ chương, điển cố, và chuẩn mực của Thiền, mà đủ để đối mặt với sự nghiên cứu và giải thích Thiền với tính sáng tạo của một học giả chân chính. Thứ hai và vấn đề quan trọng hơn - ít được chú ý - là Suzuki trong những năm cuối đời không chỉ là một báo cáo viên của Thiền, không chỉ là diễn giải viên, mà là một cộng sự quan trọng cho sự phát triển Thiền và làm cho nó phong phú. Suzuki chắc chắn đã đưa vào Thiền vài kiến giải nào đó của riêng ông. Ông đưa thêm vào những khái niệm xem ra không tương hợp với những tác phẩm ban đầu và với cái có thể được coi là Thiền nguyên thủy - dù đó là Thiền gì! Đó không phải là học vấn cạn cợt. Thay vì vậy, nên xem xét nó trong ánh sáng của toàn bộ truyền thống triết học Đông phương, nơi
mà, qua bao thế hệ, các triết gia nối tiếp nhau đã đưa những tư tưởng độc đáo và sáng tạo của họ vào quan điểm truyền thống, đóng góp cho sự phong phú của nó, ý nghĩa uyên áo của nó, và sự phát triển chính thống vượt khỏi tầm diễn đạt thuần túy truyền thống. Về cuối đời, Suzuki đã viết nhiều về cái được gọi là "Thiền của Suzuki" mà một độc giả có đầu óc từ chương không muốn thấy cho lắm, nhưng điều đó chỉ phát huy những tiềm năng phong phú hơn của Thiền và, nói theo kiểu triết lý, điều này cũng tốt thôi. Một con người vĩ đại, một học giả lớn, không chỉ đơn thuần lặp lại quá khứ; họ phát triển và làm phong phú quá khứ bằng những kiến giải mới của thiên tài của họ.

Cũng có người không ngớt nhắc nhở chúng ta rằng Suzuki không phải là một Thiền sư, làm như điều này sẽ tự nhiên giảm đi sự tinh thuần trong sự nghiệp của ông. Việc làm này, giỏi lắm, cũng chỉ là sự phê bình vặt vãnh mà ta nên bỏ qua. Những người biết rõ thực tế chắc chắn sẽ phớt lờ nó. Suzuki đã thành tựu giác ngộ, ông đã kinh nghiệm satori, là một sự kiện lịch sử rõ ràng. Người ta nói, cho tới những ngày cuối đời, ông vẫn hành lễ tại ngôi chùa nơi mà sự chúng đắc vĩ đại này đã xảy ra. Nhưng, còn hơn thế, Suzuki chưa bao giờ tuyên bố ông là một Thiền sư. Ông tự nhận mình là một nhà nghiên cứu Thiền - và chắc chắn ông là nhà nghiên cứu xuất sắc. Một học giả đaõ dành trọn đời mình để nghiên cứu một triết lý hay một nhân sinh quan có thể phát ngôn với thẩm quyền xem ra như ngụ ý khoác lấy một loại thẩm quyền có thể ông không có. Suzuki là một người có thẩm quyền về Thiền. Có lẽ ông là người có kiến thức sâu sắc uyên thâm nhất trong suốt lịch sử Thiền tông. Nhưng
Suzuki còn là một người khiêm tốn. Ông không bao giờ khoa đại về mình; là một học viên và một học giả, và chắc chắn ông là thế ấy, vượt ngoài mọi thành tựu của bất cứ ai trong lĩnh vực này. (Thử nghĩ xem Thiền có ý nghĩa gì đối với thế giới - Đông và Tây - nếu không có công trình vàthành quả to lớn của Suzuki.)

Cho phép tôi đề cập thêm lần nữa một kinh nghiệm có phần cá biệt. Đó là niềm hãnh diện tôi từng trải qua, cùng với mọi người ở viện Đại học Hawaii, từ Viện trưởng cho tới các sinh viên, khi Bác sĩ Suzuki, cùng với Bác sĩ S. Radhakrishnan và Bác sĩ Hồ Thích, được chính thức trao Học vị Danh dự trong một buổi lễ trang trọng bất thường nhất trong kỳ Hội nghị các triết gia Đông-Tây năm 1959. Đây là những bộ óc xuất sắc vĩ đại nhất của ba truyền thống lớn ở châu Á. Một kinh nghiệm đầy gợi hứng cho mọi người. Niềm hãnh diện mà chúng tôi, những người ở viện Đại học Hawaii dự phần vào việc tôn vinhSuzuki, đã cảm nhận, càng gia tăng bội phần bởi sự kiện - oái oăm thay - rằng Đại học Hawaii (theo tôi biết) là viện Đại học Tây phương duy nhất tôn vinh con người vĩ đại này, học giả vĩ đại, và là biện hộ sỹ tối cao cho giao ngộ Đông Tây, trong
hình thức duy nhất mà các viện Đại học có thể tôn vinh những người có thành tích to lớn như vậy - tấm bằng Học vị Danh dự. Chúng tôi ở viện Đại học Hawaii cảm thấy chính mình được tôn vinh khi tôn vinh ông.

Để kết luận, tôi muốn thêm một lời về Suzuki và Hawaii. Có rất nhiều nhân vật vĩ đại - các chính khách, các ông trùm công nghiệp, các nhà lãnh đạo tôn giáo - đã đến Hawaii và nhận được nơi đây lòng hiếu khách nổi tiếng của nó. Lòng hiếu khách chân thành và luôn tràn đầy. Nhưng chưa có vị khách nào của Hawaii đi vào lòng Hawaii sâu đậm như Suzuki. Ông đã viếng thăm Hawaii nhiều lần. Ông luôn dành thời gian và tài năng của mình cho nó một cách hào phóng. Và người dân Hawaii - các học giả ở Hội nghị, hàng ngàn công chúng chờ nghe diễn văn của ông, những người tìm thấy nơi ông lời khuyên hay sự giúp đỡ, các sinh viên, các hội đồng khoa, và hàng trăm Phật tử - tất cả đều tôn sùng ông. Tôn trọng, ngưỡng mộ, ngay cả sùng kính cũng chưa đủ. Tất cả chúng tôi đều yêu quý con người này - và chúng ta nghĩ ông cũng thích chúng ta, và chính điều này thêm nhiều ý nghĩa cho sự mất mát lớn lao vì sự ra đi của ông.

C. A. M.