GIẢI THÍCH: PHẨM BA THỨ LỚP HỌC THỨ 75
(Kinh Ma-ha Bát-nhã ghi: Ba thứ lớp hành)
(Kinh Đại Bát-nhã hội 2 ghi: Phẩm Tiệm Thứ thứ 73)
KINH: Bấy giờ Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn, nếu theo tướng pháp hữu còn không được thuận nhẫn, huống gì được đạo? Nếu theo tướng pháp vô sẽ được thuận nhẫn chăng? Hoặc được Càn tuệ địa, hoặc Tánh địa, Bát nhân địa, Kiến địa, Bạc địa, Ly dục địa, Dĩ biện địa, Bích-chi Phật địa, Bồ-tát địa hoặc Phật địa, hoặc tu đạo, nhân tu đạo sẽ dứt phiền não chăng? Vì phiền não ấy nên không vượt quá được Thanh-văn, Bích-chi Phật mà vào địa vị Bồ-tát? Nếu không vào địa vị Bồ-tát thời không được trí Nhất thiết chủng; không được trí Nhất thiết chủng thời không được dứt hết thảy phiền não (kleśa) và tập khí (vāsanā).[1] Bạch đức Thế Tôn, nếu không có tướng hữu pháp thời pháp ấy chẳng sinh? Nếu chẳng sinh pháp ấy thời không thể được trí Nhất thiết chủng?
[1] T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放光般若經), quyển 17, phẩm Vô kiên yếu thứ 75 (無堅要品75), tr. 119c21-26: Nếu vô tướng thì có đạt đến thuận nhẫn chăng? có được tám địa của Thanh-văn chăng? của quả Bích-chi-phật, quả Bồ-tát địa, có được độ thoát, có thể được đạo niệm và dứt trừ các tập khí của A-la-hán, Bích-chi-phật, làm cho Bồ-tát đạt đến thượng vị Bồ-tát. Đến thượng vị Bồ-tát rồi, có thể đạt Nhất thiết trí, đạt Nhất thiết trí rồi, diệt trừ các tập khí chăng?; T. 7: Đại bát-nhã ba-la-mật-đa kinh (大般若波羅蜜多經), quyển 465, tr. 353b23-c1: Kẻ trụ tưởng hữu (có), nếu không thuận nhẫn cũng không tu đạo đắc quả hiện quán. Kẻ trụ tưởng vô (không), đâu có thuận nhẫn, hoặc Tịnh quán địa, như vậy cho đến hoặc Như Lai địa. Nếu tu Thánh đạo, nhờ tu Thánh đạo dứt các phiền não. Bởi phiền não đây làm ngăn che nên chẳng năng chứng bậc tương ưng Thanh-văn Độc-giác, huống vào Bồ-tát Chánh tánh ly sanh. Nếu không nhập vào Bồ-tátChánh tánh ly sanh đâu có thể chứng được Nhất thiết trí trí! nếu không chứng được Nhất thiết trí trí, làm thế nào có thể dứt hẳn tất cả phiền não tập khí tương tục. Quyển 372, tr.917b9-17.
* Trang 223 *
Phật bảo Tu-bồ-đề: Như vậy, như vậy, nếu không có pháp hữu thời có thuận nhẫn cho đến dứt hết thảy phiền não và tập khí.[1]
Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn, Bồ-tát khi hành Bát-nhã Ba-la-mật, có tướng pháp chăng? Nghĩa là có tướng sắc cho đến tướng thức, tướng mắt cho đến tướng ý, tướng sắc cho đến tướng pháp, tướng nhãn giới cho đến tướng ý thức giới, tướng bốn niệm xứ, cho đến tướng trí Nhất thiết chủng; hoặc tướng sắc, hoặc tướng sắc dứt cho đến tướng thức, tướng thức dứt; tướng mười hai nhập, mười tám giới cũng như vậy; hoặc tướng vô minh, hoặc tướng vô minh dứt, cho đến tướng ưu, bi, khổ, não, tướng ưu, bi, khổ, não dứt; hoặc tướng dục, hoặc tướng dục dứt; hoặc tướng sinh, hoặc tướng sinh dứt; hoặc tướng si, hoặc tướng si dứt; hoặc tướng khổ, hoặc tướng khổ dứt; hoặc tướng tập, hoặc tướng tập dứt; hoặc tướng diệt, hoặc tướng diệt dứt; hoặc tướng đạo, hoặc tướng đạo dứt, cho đến tướng trí Nhất thiết chủng, tướng dứt hết thảy phiền não và tập khí?
Phật dạy: Không. Bồ-tát khi tu Bát-nhã không có tướng pháp, tướng phi pháp, tức là Bồ-tát thuận nhẫn. Nếu không có tướng pháp, tướng phi pháp tức là tu đạo, cũng là đạo quả.[2] Này Tu-
[1] T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放光般若經), quyển 17, phẩm Vô kiên yếu thứ 75 (無堅要品 75), tr. 119c26-28: Bạch Thế Tôn! Nếu không có ý, không phát sinh ý, không khởi các pháp tướng ấy, thì có đạt đến trí Nhất thiết không? Phật bảo Tu-bồ-đề: Đúng như vậy! Nếu không có pháp tướng thì không có thuận nhẫn, cũng không thể đoạn trừ các tập khí; T. 7: Đại Bát-nhã ba-la-mật-đa kinh (大般若波羅蜜多經), quyển 465, tr. 353b29-c6: Bạch Thế Tôn! Nếu tất cả pháp đều vô sở hữu, vô sanh vô diệt, vô nhiễm vô tịnh, các pháp như thế đã đều chẳng sanh, đâu năng chứng được Nhất thiết trí trí?Phật bảo: Thiện Hiện! Như vậy, như vậy. Như ngươi đã nói. Kẻ trụ tưởng không cũng không thuận nhẫn, cho đến cũng không dứt hẳn phiền não tập khí nối nhau. Nếu tất cả pháp đều vô sở hữu, vô sanh vô diệt, vô nhiễm vô tịnh, các pháp như thế đã đều chẳng sanh, đâu có thể chứng được Nhất thiết trí trí?; T. 7: Đại bát-nhã ba-la-mật-đa kinh (大般若波羅蜜多經), quyển 372, tr. 917b17-29: Bạch Thế Tôn! Nếu tất cả pháp đều vô sở hữu, vô sanh vô diệt, vô nhiễm vô tịnh. Các pháp như thế đã đều chẳng sanh, đâu có thể chứng được Nhất thiết trí trí?
Phật nói: Như vậy, như vậy. Thiện Hiện! Như người vừa nói. Kẻ trụ vô tưởng cũng không thuận nhẫn, không Tịnh quán địa, không Chủng tánh địa, không Đệ bát địa, không Kiến địa, không Bạc địa, không Ly dục địa, không Dĩ biện địa, không Độc-giác địa, không Bồ-tát địa, không Như Lai địa, không tu Thánh đạo. Nhờ tu Thánh đạo dứt các phiền não, hoặc tương ưng Thanh-văn, hoặc tương ưng Độc-giác. Do bị Phiền não đây ngăn che nên các Bồ-tát Ma-ha-tát, lẽ chẳng năng vào Bồ-tát Chánh tánh ly sanh. Nếu chẳng năng vào Bồ-tát Chánh tánh ly sanh, lẽ chẳng năng chứng được Nhất thiết tướng trí. Nếu chẳng năng chứng được Nhất thiết tướng trí, lẽ chẳng năng dứt hẳn tập khí tương tục tất cả phiền não. Thiện Hiện! Nếu tất cả pháp đều vô sở hữu, vô sanh vô diệt, vô nhiễm vô tịnh. Các pháp như thế đã chẳng sanh, làm sao năng chứng được Nhất thiết trí trí.
[2] T. 6: Đại bát-nhã ba-la-mật-đa kinh (大般若波羅蜜多經), quyển 372, tr. 918c13-20: Phật nói: Thiện Hiện! Bồ-tát Ma-ha-tát khi hành thâm Bát-nhã ba-la-mật-đa, đối tất cả pháp đều không hữu tưởng cũng không vô tưởng. Thiện Hiện! Nếu không hữu tưởng cũng không vô tưởng, phải biết tức là Bồ-tát thuận nhẫn. Nếu không hữu tưởng cũng không vô tưởng, tức là tu đạo. Nếu không hữu tưởng cũng không vô tưởng tức là đắc quả. Thiện Hiện! Phải biết vô tánh tức là đạo Bồ-tát Ma-ha-tát, vô tánh tức là hiện quán Bồ-tát Ma-ha-tát. Thiện Hiện! Do nhân duyên đây nên biết tất cả pháp đều lấy vô tánh làm nơi tự tánh. Quyển 465, tr. 354a2-6: Phật bảo: Thiện Hiện! Các Bồ-tátMa-ha-tát khi hành bát-nhã ba-la-mật-đa đối tất cả pháp đều không tưởng có cũng không tưởng không. Nếu không tưởng có cũng không tưởng không, phải biết tức là Bồ-tát thuận nhẫn, cũng là tu đạo, cũng là đắc quả, cũng là hiện quán; T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放光般若經), quyển 17, phẩm Vô kiên yếu thứ 75 (無堅要品 75), tr. 120a10-20: Tu-bồ-đề! Bồ-tát thuận nhẫn là vô tướng, Bồ-tát không có tướng là tu đạo, không có hữu tướng, không có vô tướng tức là quả của Bồ-tát.
* Trang 224 *
bồ-đề, Bồ-tát, hữu pháp là Bồ-tát đạo, vô pháp là Bồ-tát quả; vì nhân duyên ấy nên biết hết thảy pháp, tính không có sở hữu.[1]
Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn, nếu hết thảy pháp, tính không có sở hữu, làm sao Phật biết hết thảy pháp, tính không có sở hữu nên được thành Phật, đối với hết thảy pháp được sức tự tại?
Phật bảo Tu-bồ-đề: Như vậy, như vậy, hết thảy pháp, tính không có sở hữu. Ta xưa hành Bồ-tát đạo, tu sáu Ba-la-mật, lìa các dục, lìa pháp ác bất thiện, có giác có quán, lìa dục sinh hỷ lạc vào sơ thiền, cho đến vào đệ tứ thiền, đối với các thiền ấy và các thiền chi không nghĩ có các thiền ấy, không thọ thiền vị, không được thiền ấy, không nhiễm, thanh tịnh hành bốn thiền, Ta không thọ quả báo đối với các thiền ấy. Y trú nơi bốn thiền phát khởi năm thần thông là thần túc thông, thiên nhĩ thông, y tha tâm thông, túc mạng thông và thiên nhãn thông; đối với các thần thông không chấp thủ tướng, không nghĩ rằng có thần thông ấy, không thọ mùi vị của thần thông ấy, không thủ đắc thần thông ấy, Ta không phân biệt hành theo năm thần thông ấy.[2] Này Tu-bồ-đề, ta lúc bấy giờ dùng một niệm tương ưng với tuệ,
[1] T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放光般若經), quyển 17, phẩm Vô kiên yếu thứ 75 (無堅要品 75), tr. 120a12-13: Phật dạy: Hữu tướng là Bồ-tát đạo, vô tướng là Bồ-tát quả. Vì vậy, Tu-bồ-đề phải biết các pháp sở hữu đều không có sở hữu.
[2] T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放 光般若經), quyển 17, phẩm Vô kiên yếu thứ 75 (無堅要品 75), tr. 120a15-21: Xưa kia, ta còn là Bồ-tát hành sáu pháp Ba-la-mật, nhập thiền thứ nhất cho đến Thiền thứ tư, quán tánh thiền không nghĩ đến sự cống cao, không lệ thuộc vào thiền, cũng không đắm say thiền vị. Nơi các thiền ta vẫn tịch tĩnh không mong cầu, đã an trú trong các thiền, ta được thần thông như Thiên nhãn thông, thiên nhĩ thông, tha tâm thông, túc mạng thông; biết được đời quá khứ, có thể bay đi khắp cõi. Tuy vậy, ta không vì được các thần thông ấy mà sinh cống cao, đối với sáu thần thông này, ta chẳng phân biệt, chẳng say đắm và chẳng lệ thuộc vào.
* Trang 225 *
được Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Nghĩa là ngộ được ấy là khổ thánh đế, ấy là tập, là diệt, là đạo thánh đế, thành tựu mười lực, bốn điều không sợ, bốn trí không ngại, mười tám pháp không chung, đại từ đại bi, được thành Phật; phân biệt ba nhóm chúng sinh là nhóm chánh định, tà định và bất định.[1]
Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Làm sao Thế Tôn đối với pháp không có tính sở hữu mà sinh khởi bốn thiền, sáu thần thông và cũng không có chúng sinh mà Phật phân biệt ba nhóm chúng sinh?
Phật bảo Tu-bồ-đề: Nếu các dục và các pháp ác bất thiện có tính, hoặc tự tính, hoặc tha tính, ta xưa khi tu hạnh Bồ-tát, đã không thể quán các dục, pháp ác bất thiện không có tính sở hữu để vào sơ thiền, song vì các dục, pháp ác bất thiện không có tính, hoặc tự tính, hoặc tha tính đều là tính không có sở hữu. Nên ta xưa khi hành Bồ-tát đạo mới lìa các dục, pháp ác bất thiện để vào sơ thiền cho đến vào đệ tứ thiền. Này Tu-bồ-đề, nếu các thần thông có tính, hoặc tự tính, hoặc tha tính thời Ta không thể biết thần thông ấy không có tính sở hữu, được Vô thượng chánh đẳng
[1] T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放光般若經), quyển 17, phẩm Vô kiên yếu thứ 75 (無堅要品 75), tr. 120a21-24: Tu-bồ-đề! Ta dùng trí biết rõ các tướng ấy, nên thành Vô thượng Bồ-đề, hiểu rõ bốn Thánh đế, đầy đủ Lực của Như lai, bốn vô sở uý, bốn Vô ngại trí, mười tám pháp và làm cho chúng sinh ở trong ba thừa.
* Trang 226 *
chánh giác. Này Tu-bồ-đề, vì thần thông không có tính, hoặc tự tính, hoặc tha tính đều không có tính sở hữu; vì vậy nên chư Phật đối với thần thông biết không có tính sở hữu nên được Vô thượng chánh đẳng chánh giác.
LUẬN: Hỏi: Các pháp Không cùng một nghĩa, cớ gì Tu-bồ-đề dùng mỗi mỗi nhân duyên hỏi lại: Trong đây lại hỏi: Có tướng pháp thời không thể được thuận nhẫn, cho đến nếu các pháp ấy không sinh thời không thể được trí Nhất thiết chủng?
Đáp: Nghĩa rốt ráo không của các pháp ấy rất sâu xa, khó hiểu, người nói còn khó, huống gì người lãnh thọ, người tu hành? Thế nên Tu-bồ-đề vì Bát-nhã mà thưa hỏi, sợ người nhiều nghi, nhiều hoặc, nên dùng mỗi mỗi nhân duyên hỏi lại.
* Lại nữa, nghĩa được hỏi tuy là một mà chỗ nguyên nhân có khác nhau. Hoặc hỏi nếu hết thảy pháp không, làm sao phân biệt có năm đường? Hoặc hỏi nếu hết thảy pháp không có tướng sở hữu, làm sao phân biệt có ba thừa? Hoặc hỏi có tướng thời cho đến không được thuận nhẫn, làm sao quán sát Bát địa mà vào địa vị Bồ-tát? Những câu hỏi như vậy vì câu hỏi có khác nên nghĩa có sai khác, vì Bát-nhã không có tướng nhất định. Phật hứa khả lời Tu-bồ-đề rằng: Như vậy, như vậy, ông trước hỏi thuận nhẫn, đó là thuận nhẫn của
* Trang 227 *
Tiểu thừa, nay hỏi, đó là thuận nhẫn của Bồ-tát. Nếu Bồ-tát khi hành Bát-nhã, có tướng pháp chăng? Phật đáp: Bồ-tát khi hành Bát-nhã không có pháp sinh tướng hoặc có hoặc không ấy, vì sao? Vì thấy có thấy không đều có lỗi; ấy là Bồ-tát thuận nhẫn; đối với hết thảy pháp không sinh tâm thấy tướng có, tức là tu đạo. Này Tu-bồ-đề, hữu pháp là Bồ-tát đạo, vô pháp là quả. Hữu pháp gọi là hữu vi, vô pháp là vô vi. Hành tám thánh đạo hữu vi thời dứt các phiền não, được quả vô vi.
* Lại nữa, có người nói năm Ba-la-mật gọi là hữu pháp, là Bồ-tát đạo; Bát-nhã ba-la-mật rốt ráo không nên là vô pháp, là Bồ-tát quả. Có người nói: Bát-nhã là tướng trí tuệ, pháp hữu vi là đạo; Như, pháp tính, thật tế không từ nhân duyên sinh, thường có, nên gọi là quả. Có như vậy không có sai khác. Vì nhân duyên ấy nên biết hết thảy pháp đều là không có tính sở hữu, gọi là vô pháp.
Lại hỏi: Bạch đức Thế Tôn, nếu hết thảy pháp không có tính sở hữu, làm sao Phật đối với không có tính sở hữu được chánh trí, chứng Vô thượng chánh đẳng chánh giác, đối với các pháp được tự tại? Phật hứa khả lời ấy. Bồ-tát dùng trí không có sở hữu hợp tu hết thảy pháp, có thể dứt hết thảy chấp trước nên được Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Trong đây Phật tự dẫn chứng: Ta xưa khi làm Bồ-tát tu sáu Ba-la-mật lìa dục,
* Trang 228 *
lìa pháp ác bất thiện, có giác có quán, lìa dục sinh hỷ lạc mà vào sơ thiền.
Lìa dục là lìa năm dục; lìa pháp ác bất thiện là lìa năm triền cái. Đưa người vào đường ác nên gọi là ác; chướng ngại thiện pháp nên gọi là bất thiện. Có giác có quán là giác quán lành, thuộc sơ thiền; lìa dục sinh hỷ lạc là lìa bỏ năm dục sinh hỷ lạc. Hỷ lạc là trong cõi Sắc có hai thứ lạc: Một là vui có mừng, hai là chỉ có vui không có mừng. Vui và mừng thuộc sơ thiền, nhị thiền; chỉ có vui, không mừng thuộc tam thiền.
Hỏi: Sơ thiền, nhị thiền đều có vui mừng, có gì sai khác?
Đáp: Thứ vui mừng trong sơ thiền là do lìa năm dục phát sinh; thứ vui mừng trong nhị thiền là từ định phát sinh.
Hỏi: Cũng do lìa phiền não của sơ thiền mà được nhị thiền, cớ sao không nói ly sinh hỷ lạc?
Đáp: Vì trong cõi Dục tán loạn, không gọi là định. Kẻ hành giả có thể lìa dục nên gọi là ly sinh hỷ lạc định. Trong sơ thiền có định, nhị thiền nhân định sơ thiền phát sinh nên gọi là định sinh. Lại nữa, tướng phiền não cõi Dục bất thiện nên chướng ngại sơ thiền. Hành giả muốn lìa chướng ngại lớn nên nói ly sinh, còn phiền não ở cõi Sắc thuộc vô ký, bị cái nạn mềm yếu lo,
* Trang 229 *
do nhân duyên giác quán nên mất thiền, thế nên Phật nói diệt các giác quán, bên trong tâm thanh tịnh nên được nhị thiền; tam thiền, tứ thiền như trước đã nói.[1] Ta đối với các thiền chi thủ tướng được rồi mà không nghĩ đến có thiền ấy. Khi ban đầu tập thiền, thủ tướng cho đến khi được; được rồi sợ đắm nhiễm nên quán vô thường, không nghĩ đến có thiền ấy, không thủ đắc định tướng của thiền ấy, cũng không thọ mùi vị của thiền ấy; tâm không nhiễm trước tu bốn thiền, khác với ngoại đạo. Theo đó tu các thiền mà không thọ quả báo thiền. Y trú bốn thiền, sinh khởi năm thần thông (pađcābhijđā),[2] cũng như đối với thiền pháp không thọ mùi vị của thần thông. Vì túc mạng thông (pūrvanivānusmṛti) nên biết nhân duyên nghiệp cũ của chúng sinh sinh đến nơi đây. Do sức thiên nhãn thông (Divyacakṣur-abhijđā) nên thấy chỗ sinh đến trong tương lai của chúng sinh, theo hành nghiệp của chúng. Biết gốc ngọn của chúng sinh rồi sinh tâm đại bi, nghĩ làm sao dứt sự khổ sinh tử tương tục cho chúng sinh. Bấy giờ tâm hồi hướng vào lậu tận thông (āsravakṣayābhijđā), tức thời do một niệm tương ưng với tuệ được Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Nghĩa là ngộ đó là tướng khổ, nhân của khổ là ái dục; ái dứt thời khổ diệt; đường đi đến khổ diệt là đạo; thông đạt bốn đế nên được mười lực, bốn điều không sợ, bốn trí không ngại, mười tám pháp không chung, và phân biệt chúng sinh làm ba nhóm. Dùng ba thần thông độ chúng sinh ấy là dùng thiên nhĩ (divyaśrotra), tha tâm (paracitta), thần túc thông (Ṛddhyabhijđā); vì chúng sinh thuyết pháp khiến thoát sinh tử.
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 17.
[2] Xem Đại trí độ luận, quyển 28, chương 40: giải thích sáu thần thông. Ngũ thông (pañcābhijñā): Chỉ cho 5 thứ thần thông do tu bốn tịnh lự căn bản mà được. Thần nghĩa là không thể nghĩ bàn. Thông nghĩa là tự do tự tại. Năm thần thông là: Thiên nhãn thông (Divyacakṣur-abhijñā), thiên nhĩ thông (divyaśrotra-abhijñā), thần túc thông (Ṛddhyabhijñā), túc mạng thông (pūrvanivānusmṛti), tha tâm thông (paracittābhijñā).
Trong năm thần thông trên, bốn thông trước chung cho hữu lậu, thuộc về trí thế tục. Còn Tha tâm thông thì chung cho Vô lậu, thuộc về năm trí: Pháp trí, loại trí, đạo trí, thế tục trí và tha tâm trí.
* Trang 230 *
Tu-bồ-đề lại hỏi: Nếu các pháp không có sở hữu, làm sao lúc Phật làm Bồ-tát khởi sinh bốn thiền, sáu thần thông? Nếu không có chúng sinh, làm sao Phật phân biệt chúng sinh làm ba nhóm?
Phật đáp: Các dục, các pháp ác bất thiện nếu có tính, hoặc tự tính, hoặc tha tính, thời Ta khi xưa làm Bồ-tát không thể quán các dục, các pháp ác bất thiện không có tính sở hữu mà vào sơ thiền. Ý Phật là nếu các dục, pháp ác bất thiện là pháp có định tính hoặc nhiều hoặc ít tự tướng, hoặc trong thân có tính tịnh, tính thường... Tính có hai: hoặc tự tính, hoặc tha tính. Tự tính là tính bất tịnh trong tự thân; tha tính là chỉ cho y phục, đồ trang sức thân; các thứ đó đều vô thường hư dối, làm nhân duyên cho khổ não. Năm dục bên trong bên ngồi không có thường lạc ngã tịnh thật, nếu có thời Ta xưa khi tu Bồ-tát đạo, không thể quán năm dục Không, không có tính sở hữu mà vào sơ thiền, vì các dục và pháp ác bất thiện không có thật tính, hoặc tự tính, hoặc tha tính, nên Ta khi làm Bồ-tát lìa năm dục, pháp ác bất thiện mà vào sơ thiền cho đến vào đệ tứ thiền. Nếu các thần thông có tính, hoặc tự tính hoặc tha tính, thời Ta khi xưa tu Bồ-tát đạo không thể biết thần thông không có sở hữu, nên được Vô thượng chánh đẳng chánh giác.
* Trang 231 *
Tu-bồ-đề hỏi: Nếu các pháp nhất định không, không có tính sở hữu, làm sao Phật đối với các pháp được sức tự tại?
Phật dạy: Ta do bốn thiền đối với các phiền não được giải thốt, do sáu thần thông đối với các pháp được tự tại độ sinh. Ý Tu-bồ-đề là vì bốn thiền, bốn thần thông là có, làm sao Phật đối với Không được sức tự tại?
Phật khai thị: Ta quán năm dục Không, vì hư dối không có định tướng nên không chấp trước các thiền mà khởi lên thần thông. Các thiền vì có tướng có hạn lượng nên có thể xả, được Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Lúc mới lìa dục, vì lấy không có tính sở hữu làm nhân nên được quả Vô thượng chánh đẳng chánh giác, cũng không có sở hữu. Nếu các thiền nhất định Không, Vô thượng chánh đẳng chánh giác chẳng Không thời có thể có vấn nạn ấy. Nhưng vì nay cả hai đều không, nên không nên vấn nạn.
(Hết cuốn 86 theo bản Hán)
KINH: Tu-bồ-đề thưa: Bạch đức Thế Tôn, nếu Bồ-tát biết các pháp không có tính sở hữu, nhân bốn thiền, năm thần thông được Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Bạch đức Thế Tôn, hàng Bồ-tát mới học làm sao đối với các pháp không có tính
* Trang 232 *
sở hữu lại thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo; do thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo ấy chứng được Vô thượng chánh đẳng chánh giác?[1]
Phật bảo Tu-bồ-đề: Bồ-tát nếu mới đầu theo Phật được nghe; hoặc theo vị Bồ-tát đã cúng dường nhiều đức Phật được nghe; hoặc theo A-la-hán, A-na-hàm Tư-đà-hàm, Tu-đà-hồn được nghe, vì ngộ được lý không có sở hữu nên là Phật? Vì ngộ được lý không có sở hữu nên là A-la-hán, Tư-đà-hàm, A-na-hàm, Tu-đà-hồn, hết thảy hiền thánh đều vì ngộ được lý không có sở hữu nên có danh xưng. Hết thảy pháp hữu vi tạo tác không có tính sở hữu cho đến không có mảy may sở hữu như mảy lông. Bồ-tát ấy nghe như vậy rồi nghĩ rằng: Nếu hết thảy pháp không có tính sở hữu, vì ngộ được lý không có sở hữu nên là Phật, cho đến vì ngộ được lý không có sở hữu nên là Tu-đà-hồn. Nếu con sẽ được Vô thượng chánh đẳng chánh giác, nếu không được hết thảy pháp thường không có tự tính, cớ sao con không phát tâm được Vô thượng chánh đẳng chánh giác? Được Vô thượng chánh đẳng chánh giác rồi, hết thảy chúng sinh hành theo tướng có, con sẽ khiến họ an trú trong tính không có sở hữu? Này Tu-bồ-đề, Bồ-tát suy nghĩ như vậy rồi phát tâm Vô
[1] T. 7: Đại bát-nhã ba-la-mật-đa kinh (大般若波羅蜜多經), quyển 466, tr. 354c20-26: Bấy giờ, Cụ thọ Thiện Hiện lại thưa Phật rằng: Bạch Thế Tôn! Nếu Bồ-tát Ma-ha-tát đối trong tánh tất cả pháp khởi bốn tịnh lự, phát năm thần thông chứng được Vô thượng Chánh đẳng Bồ đề, đủ các công đức, an lập hữu tình ba nhóm riêng biệt khiến kia được lợi ích an lạc. Bồ-tát Ma-ha-tát sơ phát tâm làm sao đối trong tánh vô tánh tất cả pháp làm nghiệp lần hồi, chứng được Vô thượng Chánh đẳng Bồ đề, làm cho các hữu tình được lợi ích an lạc thù thắng?; T. 8: Phóng quang Bát-nhã kinh (放光般若經), quyển 17, Vô kiên yếu phẩm 75 (無堅要品 75), tr. 120b5-9: Tu-bồ-đề bạch Phật: Nếu Bồ-tát ở trong các pháp đạt đến và không đạt đến trong bốn Thiền, năm Thần thông, được Vô thượng Bồ-đề, thì tại sao Bồ-tát ở trong các pháp không sở hữu chưa từng biết mà biết được, chưa từng học mà được học để được Vô thượng Bồ-đề ?
* Trang 233 *
thượng chánh đẳng chánh giác, vì độ hết thảy chúng sinh nên Bồ-tát hành theo thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo, như quá khứ các Bồ-tát hành đạo được Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Hàng Bồ-tát mới học nên học sáu Ba-la-mật, đó là Thí ba-la-mật cho đến Bát-nhã ba-la-mật. Bồ-tát ấy nếu khi hành Thí ba-la-mật, tự hành bố thí, cũng dạy người bố thí, tán thán công đức bố thí, hoan hỷ tán thán người hành bố thí; do nhân duyên bố thí ấy nên được tài sản giàu có, Bồ-tát ấy xa lìa xan lẫn, bố thí cho chúng sinh uống ăn, y phục, hương hoa, anh lạc, phòng xá, đồ nằm, đèn đuốc, mọi thứ cần dùng để nuôi sống. Bồ-tát hành trì giới bố thí ấy sinh vào cõi trời cõi người được tôn quý lớn; do trì giới bố thí ấy nên được thiền định uẩn; do bố thí, trì giới, thiền định ấy nên được trí tuệ uẩn, giải thốt uẩn, giải thốt tri kiến uẩn. Bồ-tát ấy nhân bố thí, trì giới, thiền định uẩn, trí tuệ uẩn, giải thốt uẩn, giải thốt tri kiến uẩn nên vượt quá địa vị Thanh-văn, Bích-chi Phật mà vào Bồ-tát vị; vào Bồ-tát vị rồi được nghiêm tịnh cõi Phật, thành tựu tuệ giác cho chúng sinh, được trí Nhất thiết chủng; được trí Nhất thiết chủng rồi Chuyển pháp luân; Chuyển pháp luân rồi lấy pháp ba thừa độ thốt chúng sinh. Như vậy, Bồ-tát do bố thí ấy thứ lớp hành,
* Trang 234 *
thứ lớp học, thứ lớp đạo đều là không thể có được, vì sao? Vì tự tính không có sở hữu.
* Lại nữa, Tu-bồ-đề, Bồ-tát từ khi mới phát tâm tự hành trì giới, dạy người trì giới, tán thán công đức trì giới, hoan hỷ tán thán người trì giới. Do trì giới nên sinh vào cõi trời cõi người, được tôn quý lớn; thấy kẻ nghèo cùng thí cho tài vật; thấy người không trì giới dạy khiến trì giới; thấy người loạn ý dạy khiến thiền định; thấy người ngu si dạy khiến trí tuệ; thấy người không giải thốt dạy khiến giải thốt; thấy người không có giải thốt tri kiến dạy khiến giải thốt tri kiến. Do trì giới, thiền định, trí tuệ, giải thốt, giải thốt tri kiến ấy nên vượt quá địa vị Thanh-văn, Bích-chi Phật, vào địa vị Bồ-tát; vào địa vị Bồ-tát rồi được nghiêm tịnh cõi Phật; nghiêm tịnh cõi Phật rồi thành tựu tuệ giác cho chúng sinh;[1] thành tựu tuệ giác cho chúng sinh rồi được trí Nhất thiết chủng; được trí Nhất thiết chủng rồi Chuyển pháp luân; Chuyển pháp luân rồi lấy pháp ba thừa độ thốt chúng sinh. Như vậy, Bồ-tát do trì giới ấy thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo; các việc ấy đều không thể có được, vì sao? Vì hết thảy pháp tự tính không có sở hữu.
[1] T. 7: Đại Bát-nhã ba-la-mật-đa kinh (大般若波羅蜜多經), quyển 466, phẩm Tiệm Thứ thứ 73 (漸次品 73), tr. 355b14-16: Đã vào Bồ-tát Chánh tánh ly sanh, thành thục hữu tình, nghiêm tịnh cõi Phật. Làm việc đây rồi, chứng được Vô thượng Chánh đẳng Bồ đề, chuyển pháp luân.
* Trang 235 *
* Lại nữa, Tu-bồ-đề, Bồ-tát từ khi phát tâm lại đây tự hành Nhẫn ba-la-mật, dạy người hành nhẫn, tán thán công đức nhẫn, hoan hỷ tán thán người hành nhẫn; khi hành Nhẫn ba-la-mật bố thí cho chúng sinh đầy đủ mọi thứ; dạy khiến trì giới, dạy khiến thiền định cho đến giải thốt tri kiến. Do nhân duyên bố thí, trì giới, thiền định, trí tuệ ấy nên vượt quá địa vị A-la-hán, Bích-chi Phật mà vào Bồ-tát vị; vào Bồ-tát vị rồi được nghiêm tịnh cõi Phật; nghiêm tịnh cõi Phật rồi thành tựu tuệ giác cho chúng sinh; thành tựu tuệ giác cho chúng sinh rồi được trí Nhất thiết chủng; được trí Nhất thiết chủng rồi Chuyển pháp luân; Chuyển pháp luân rồi lấy pháp ba thừa độ thốt chúng sinh. Như vậy, Bồ-tát do Nhẫn ba-la-mật thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo; các việc ấy đều không thể có được, vì sao? Vì hết thảy pháp tự tính không có sở hữu.
* Lại nữa, Tu-bồ-đề, Bồ-tát từ khi mới phát tâm lại đây tự hành tinh tấn, dạy người hành tinh tấn, thán thán công đức hành tinh tấn, hoan hỷ tán thán người hành tinh tấn, cho đến các việc ấy đều không thể có được, vì tự tính không có sở hữu.
* Trang 236 *
* Lại nữa, Tu-bồ-đề, Bồ-tát từ khi mới phát tâm lại đây, tự vào thiền, vào bốn tâm vô lượng, vào định vô sắc; cũng dạy người vào thiền, vào tâm vô lượng, vào định vô sắc; tán thán công đức vào thiền, vào tâm vô lượng, vào định vô sắc; hoan hỷ tán thán người hành thiền, tâm vô lượng, định vô sắc. Bồ-tát ấy trú ở các thiền, định, tâm vô lượng; bố thí cho chúng sinh mỗi mỗi được đầy đủ, dạy khiến thiền định, trí tuệ. Do nhân duyên bố thí, thiền định, trí tuệ, giải thốt, giải thốt tri kiến ấy nên vượt quá định vị Thanh-văn, Bích-chi Phật mà vào Bồ-tát vị; vào Bồ-tát vị rồi nghiêm tịnh cõi Phật, nghiêm tịnh cõi Phật rồi thành tựu tuệ giác cho chúng sinh; thành tựu tuệ giác cho chúng sinh rồi được trí Nhất thiết chủng; được trí Nhất thiết chủng rồi Chuyển pháp luân; Chuyển pháp luân rồi lấy pháp ba thừa độ thốt chúng sinh, cho đến các việc ấy đều không thể có được, vì tự tính không có sở hữu.
* Lại nữa, Bồ-tát từ khi mới phát tâm trở lại đây hành Bát-nhã ba-la-mật, bố thí cho chúng sinh mỗi mỗi đầy đủ, dạy khiến trì giới, thiền định, giải thốt, giải thốt tri kiến. Bồ-tát ấy khi hành Bát-nhã ba-la-mật, tự hành sáu Ba-la-mật, cũng dạy người khiến hành sáu Ba-la-mật, tán
* Trang 237 *
thán công đức sáu Ba-la-mật, hoan hỷ tán thán người hành sáu Ba-la-mật. Bồ-tát ấy do nhân duyên Thí ba-la-mật cho đến Bát-nhã ba-la-mật ấy vào sức phương tiện nên vượt quá định vị Thanh-văn, Bích-chi Phật mà vào Bồ-tát vị; cho đến các việc ấy đều không thể có được, vì tự tính không có sở hữu. Ấy gọi là Bồ-tát mới phát tâm thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo.
* Lại nữa, Tu-bồ-đề, Bồ-tát thứ lớp hành thứ lớp học, thứ lớp đạo. Bồ-tát từ khi mới phát tâm trở lại đây, do tâm tương ưng với trí Nhất thiết chủng, tin các pháp không có tính sở hữu, tu sáu niệm (ṣaḍ-anusmṛtayaḥ) là niệm Phật, niệm Pháp, niệm Tăng, niệm giới, niệm xả và niệm thiên.[1]
Thế nào là Bồ-tát tu niệm Phật (Buddhānusmṛti)? Bồ-tát niệm Phật không niệm qua sắc, không niệm qua thọ, tưởng, hành, thức, vì sao? Vì tự tính sắc không có; tự tính thọ, tưởng, hành, thức không có; nếu pháp không có tự tính thời là không có sở hữu, vì sao? Vì không có nhớ nghĩ gì; ấy là niệm Phật.
Lại, Bồ-tát niệm Phật không niệm qua ba mươi hai tướng, cũng không niệm qua thân kim sắc, không niệm qua hào quang một trượng, không niệm qua tám mươi vẻ đẹp tùy hình, vì
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 21, chương 33: giải thích tám niệm.
* Trang 238 *
sao? Vì thân Phật tự tính không có; nếu pháp không có tự tính thời là không có sở hữu, vì sao? Vì không có nhớ nghĩ gì; ấy là niệm Phật.
Lại, không nên do giới uẩn (śīla-skandha) mà niệm Phật; không nên do định uẩn (samādhi-skandha), trí tuệ uẩn (prajñā-skandha), giải thốt uẩn (vimukti-skandha), giải thốt tri kiến uẩn (vimukti-jñāna-darśana-skandha)[1] mà niệm Phật, vì sao? Vì các uẩn ấy không có tự tính; nếu pháp không có tự tính thời là chẳng phải pháp; không có niệm gì ấy là niệm Phật.
Lại, không nên do mười trí lực niệm Phật, không nên do bốn điều không sợ, bốn trí không ngại, mười tám pháp không chung, niệm Phật; không nên do đại từ đại bi niệm Phật, vì sao? Vì các pháp ấy không có tự tính; nếu pháp không có tự tính thời là chẳng phải pháp; không có niệm gì ấy là niệm Phật.
Lại, không nên do mười hai nhân duyên niệm Phật, vì sao? Vì tự tính nhân duyên không có; nếu pháp không có tự tính thời là chẳng phải pháp; không có niệm gì, ấy là niệm Phật.
Như vậy, Tu-bồ-đề, Bồ-tát khi hành Bát-nhã ba-la-mật nên niệm Phật, ấy là Bồ-tát từ khi mới phát tâm thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo.
[1] Tương ưng bộ kinh I, tr. 140; Tương ưng phạm thiên, kinh số 2; Ngũ phần pháp thân (Asamasama-pañca-skandha): Cũng gọi là Vô lậu ngũ uẩn, Vô đẳng đẳng ngũ uẩn. Năm thứ công đức đầy đủ trong tự thể của Phật và A la hán.
Câu xá luận Quang ký, quyển 1 nêu ra giải thích năm phần pháp thân là: (1) Giới uẩn (Śīla-skandha): Cũng gọi là giới chúng, giới phẩm. Tức là thân nghiệp và ngữ nghiệp vô lậu. (2) Định uẩn (samādhi-skandha): tức là ba Tam muội không vô nguyện và vô tướng của bậc Vô học. (3) Tuệ uẩn (prajñā-skandha): Cũng gọi là Tuệ chúng, Tuệ phẩm. Tức là chánh kiến, chánh tri của bậc Vô học. (4) Giải thoát uẩn (Vimukti-skandha): Cũng gọi là giải thoát chúng, giải thoát phẩm. Tức là thắng giải tương ưng với chánh kiến. (5) Giải thoát tri kiến uẩn (Vimukti-jñāna-darśana-skandha): cũng gọi là Giải thoát sở kiến thân, giải thoát tri kiến; Đại thừa nghĩa chương, quyển 20: (1) Giới uẩn: chỉ cho Giới pháp thân Như-lai đã xa lìa hết thảy lỗi lầm của ba nghiệp thân, khẩu, ý. (2) Định uẩn: Trong định pháp thân của Như-lai, chân tâm vắng lặng, tự tính không động, xa lìa tất cả vọng niệm. (3) Tuệ uẩn: Tuệ pháp thân của Như-lai thể chân tâm tròn sáng, tự tính sáng tỏ, quán xét thấu suốt hết thảy pháp tính, tức chỉ cho trí căn bản. (4) Giải thoát uẩn: Giải thoát pháp thân của Như-lai tự thể không bị câu thúc, giải thoát khỏi tất cả sự trói buộc. (5) Giải thoát tri kiến uẩn: Giải thoát tri kiến pháp thân của Như-lai tự thể chứng biết xưa nay vốn thanh tịnh vô nhiễm, đã thực sự giải thoát.
* Trang 239 *
Bồ-tát ấy trú trong thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo có thể đầy đủ bốn niệm xứ, bốn chánh cần, bốn như ý túc, năm căn, năm lực, bảy giác phần, tám phần thánh đạo, tu hành Không tam-muội, Vô tướng, Vô tác tam-muội cho đến trí Nhất thiết chủng, vì chứng các pháp không có sở hữu. Bồ-tát ấy biết tính các pháp không có sở hữu, trong ấy không có tính có, không có tính không.
Này Tu-bồ-đề, thế nào là Bồ-tát nên tu niệm Pháp (dharmānusmṛti)? Bồ-tát khi hành Bát-nhã ba-la-mật không niệm pháp lành, không niệm pháp chẳng lành, không niệm pháp ký, không niệm pháp vô ký; không niệm pháp thế gian, không niệm pháp xuất thế gian, không niệm pháp tịnh, không niệm pháp bất tịnh, không niệm pháp thánh, không niệm pháp phàm phu, không niệm pháp hữu lậu, không niệm pháp vô lậu, không niệm pháp ràng buộc cõi Dục, pháp ràng buộc cõi Sắc, pháp ràng buộc ở cõi Vô sắc, không niệm pháp hữu vi, pháp vô vi, vì sao? Vì tự tính các pháp ấy không có; nếu pháp không có tự tính thời là chẳng phải pháp; không có niệm gì, ấy là niệm pháp; ở trong niệm Pháp học tính không có sở hữu cho đến được trí Nhất thiết chủng. Bồ-tát ấy khi được Vô thượng chánh đẳng chánh giác, được pháp không
* Trang 240 *
có tính sở hữu, đối với tính không có sở hữu ấy chẳng phải có tướng, chẳng phải không có tướng. Như vậy, Bồ-tát nên tu niệm Pháp, đối với pháp ấy cho đến không có mảy may niệm, huống gì niệm Pháp!
Này Tu-bồ-đề, thế nào là Bồ-tát nên tu niệm Tăng (saṃghānusmṛti)? Bồ-tát niệm Tăng là vì pháp vô vi nên phân biệt có chúng đệ tử Phật, trong pháp ấy cho đến không có mảy may niệm, huống gì niệm Tăng! Như vậy, Bồ-tát nên niệm Tăng.
Này Tu-bồ-đề, thế nào là Bồ-tát nên tu niệm giới (śīlānusmṛti)? Này Tu-bồ-đề, Bồ-tát từ khi mới phát tâm trở lại đây nên niệm Thánh giới, giới không khuyết, giới không lủng, giới không tỳ vết, giới không trược uế, giới không đắm trước, giới tự tại, giới được người trí khen,[1] giới đầy đủ, giới đi theo định; nên niệm giới ấy không có tính sở hữu cho đến không có mảy may niệm, huống gì niệm Giới!
Này Tu-bồ-đề, thế nào là Bồ-tát nên tu niệm xả (upekṣānusmṛti)? Bồ-tát từ khi mới phát tâm trở lại đây nên niệm xả, hoặc tự mình niệm xả, hoặc niệm người khác xả, hoặc xả tài, hoặc xả pháp, hoặc xả phiền não; quán các xả ấy đều không thể có được, huống gì niệm xả! Như vậy, Bồ-tát nên niệm xả.
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 22.
* Trang 241 *
Này Tu-bồ-đề, thế nào là Bồ-tát nên niệm thiên (devānusmṛti)? Bồ-tát nghĩ rằng các vị trời ở cõi Tứ thiên vương có tín, có giới, thí, văn, tuệ nên chết ở cõi này được sinh lên cõi trời kia. Ta cũng có tín, giới, thí, văn, tuệ ấy; cho đến trời Tha hóa tự tại có tín, giới, văn, tuệ, nên chết ở cõi này sinh lên cõi trời kia; ta cũng có tín, giới, văn tuệ ấy. Như vậy, Bồ-tát nên niệm thiên. Các trời ấy không có tính sở hữu còn không có mảy may niệm, huống gì niệm thiên!
Này Tu-bồ-đề, Bồ-tát tu sáu niệm ấy, ấy gọi là thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo.
Bấy giờ Tu-bồ-đề bạch Phật rằng: Bạch đức Thế Tôn, nếu hết thảy pháp không có tính sở hữu, nghĩa là niệm sắc cho đến thức, nhãn cho đến ý, sắc cho đến pháp đều không có tính sở hữu; nhãn giới cho đến ý thức giới đều không có tính sở hữu; Thí ba-la-mật cho đến Bát-nhã ba-la-mật , nội không cho đến vô pháp hữu pháp không, bốn niệm xứ, cho đến tám phần thánh đạo, mười lực của Phật cho đến trí Nhất thiết chủng đều không có tính sở hữu. Bạch đức Thế Tôn, nếu hết thảy pháp không có tính sở hữu thời là không có đạo, không có trí, không có quả?
* Trang 242 *
Phật bảo Tu-bồ-đề: Ông thấy tính sắc ấy thật có chăng, cho đến trí Nhất thiết chủng thật có chăng?
Tu-bồ-đề thưa: Bạch đức Thế Tôn, con không thấy.
Phật bảo Tu-bồ-đề: Nếu ông không thấy các pháp thật có, vì sao hỏi câu ấy?
Tu-bồ-đề thưa: Bạch đức Thế Tôn, con đối với pháp ấy không dám có nghi, chỉ vì các Tỳ-kheo cầu Thanh-văn, Bích-chi Phật đạo, Bồ-tát đạo đời sau; các người ấy sẽ nói như vầy: Nếu hết thảy pháp không có tính sở hữu, vậy ai nhơ, ai sạch, ai trói, ai mở...? Vì không biết không hiểu mà phá giới, phá chánh kiến, phá oai nghi, phá đời sống thanh tịnh. Người ấy phá các việc ấy nên sẽ đọa vào ba đường ác. Bạch đức Thế Tôn, con sợ đời sau có các việc như vậy, cho nên hỏi Phật. Bạch đức Thế Tôn, còn con đối với các pháp này rất tin, không nghi, không hối.
LUẬN: Tu-bồ-đề tin thọ lời Phật: Hết thảy pháp tuy không mà có thể khởi lên bốn thiền, năm thần thông là những điều vị đại Bồ-tát gần thành Phật có thể làm được; nay vì chưa biết hàng mới phát tâm làm sao hành cho nên hỏi Phật: Bồ-tát mới học làm sao đối
* Trang 243 *
với các pháp không có tính sở hữu mà thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo; dùng thứ lớp hành ấy được Vô thượng chánh đẳng chánh giác? Vì thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo nên biết Bồ-tát mới học tuy trải qua vô lượng kiếp phát tâm xong, vì chưa ngộ được thật tướng các pháp, nên đều gọi là mới học.
Hỏi: Nếu người như vậy là mới học, thời chỉ nên dạy họ tu bố thí, trì giới... cớ gì Phật dạy họ khiến đối với pháp rốt ráo không, không có sở hữu tu hành?
Đáp: Nay nói rõ: Vì mới vào pháp rốt ráo không, không có sở hữu nên khiến tu hành theo pháp không có sở hữu, mà Bồ-tát ấy do rốt ráo không, không có sở hữu mà hòa hợp tu bố thí, trì giới; thí như trẻ con uống thuốc, cần có đường mật mới uống được; thế nên tuy mới phát tâm cũng quán được nghĩa của “tính không” sâu xa, không có lỗi. Phật đáp với Tu-bồ-đề: Bồ-tát nếu mới đầu theo Phật được nghe, hoặc theo các vị Bồ-tát đã cúng dường nhiều đức Phật được nghe.
Các đức Phật là hoặc quá khứ, hoặc hiện tại, cúng dường nhiều đức Phật là: Bồ-tát Biến cát, Quán thế âm, Đắc đại thế chí, Văn thù sư lợi, Di lặc... Bốn hạng thánh nhân Thanh-văn nghĩa như trước đã nói.[1] Bích-chi Phật không ưa thuyết pháp nên không nói. Các đức Phật, thánh nhân đều nhân nơi không có sở hữu nên có phân biệt. Thánh nhân tuy có các công đức thiền định... đều vì Niết-bàn, Niết-bàn tức là tướng
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 32, 35, 40, 54, 86.
* Trang 244 *
tịch diệt, không có sở hữu; thế nên nói các thánh nhân đều nhân nơi Niết-bàn mà có sai khác. Hết thảy pháp hữu vi tạo tác vì do nhân duyên hòa hợp sinh, không có thật tính nhất định, cho đến không có sở hữu như mảy lông.
Hữu vi có hai: Một là sắc, hai là vô sắc. Sắc pháp phá hoại, phân tán cho đến vi trần không có thật tính nhất định. Vô sắc pháp cho đến không có thật tính nhất định trong một khoảnh khắc. Phá tướng sắc vô sắc như trước đã nói.[1] Bồ-tát theo Phật nghe pháp ấy, những người khác phần nhiều đem tâm chấp trước thuyết pháp, các bậc thánh đem tâm không chấp trước thuyết pháp; thế nên nói chỉ theo thánh nhân nghe. Bấy giờ Bồ-tát thứ lớp học nghe pháp ấy, lấy trí so sánh, trù lượng, quyết định biết các pháp rốt ráo chắc chắn không, đều nhập vào thật tướng sở đắc của Phật. Nghĩa là vào tướng tịch diệt không hý luận. Tôi nếu được làm Phật hoặc không được làm, bình đẳng không sai khác, vì sao? Vì thật tướng các pháp không thêm không bớt, lại không có pháp mới có thể được; pháp cũng không mất. Nếu độ chúng sinh, chúng sinh rốt ráo không; gốc ngọn không thể có được; công đức tôi nghe, tôi làm đến khi thành Phật có lực thần thông đều như mộng như huyễn, không có thật tướng nhất định, rốt ráo không. Được và không được tuy đồng, cớ sao tôi không phát tâm làm Phật?
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 12, 15, 36.
* Trang 245 *
Hỏi: Nếu biết các pháp rốt ráo không, không có sở hữu, cớ sao lại nói: Vì sao tôi không phát tâm làm Phật?
Đáp: Rốt ráo không, không có sở hữu, không chướng ngại gì, đâu ngăn ngại phát tâm? Lại nữa, nếu nói phát tâm dứt các hí luận, thời làm sao chướng ngại phát tâm? Nếu chướng ngại tức là có tự tính, cớ sao nói không có tính sở hữu?
Hỏi: Nếu không chướng ngại phát tâm, cũng nên chẳng chướng ngại không phát tâm? Bồ-tát sao không an trú mà phát tâm chịu các việc siêng khổ?
Đáp: Có người nói: Bồ-tát ấy có các nhân duyên nên phát tâm, hoặc vì thấy nhiều thân thuộc tri thức, không nghe, không biết, không được thật tướng các pháp; thế nên đời nay đời sau chịu các khổ não. Ta may mắn có lực, có thể khiến các người ấy được lìa khổ; thí như người gặp được thuốc hay, bà con tri thức chịu bệnh khổ, làm sao không đem cho? Thế nên Bồ-tát tuy biết pháp tính không có sở hữu, nhưng vì bà con cho nên phát tâm, làm lợi ích chúng sinh. Bồ-tát lại nghĩ rằng: ta tuy nghe thật tướng các pháp mà tâm chưa thâm nhập, chưa có thiền định, trí tuệ chưa thuần thục, chịu các khổ não, thế nên phát tâm cầu Vô thượng chánh đẳng chánh giác, nhóm các công đức, vì không có pháp sở hữu thủ chứng, tự vì mình, cũng vì người khác. Bồ-tát
* Trang 246 *
ấy lại nghe nghĩa Đại thừa sâu xa, trú trong nghĩa chúng sinh bình đẳng, pháp bình đẳng, không có tâm sai khác có thể được làm Phật. Tuy đối với người bình thường và người ốn hận đều không có tâm sai khác, vì sao? Vì Bồ-tát dùng tâm rốt ráo không làm cho phiền não yếu mỏng, người ốn kẻ thân bình đẳng, nghĩ rằng: ốn thân không có nhất định, vì nhân duyên nên thân hoặc thành ốn, ốn hoặc thành thân. Do nhân duyên lớn ấy đầy đủ Nhẫn ba-la-mật, nên được làm Phật. Do gì mà được? Do nhẫn nhịn ốn ghét, vì Bồ-tát ấy xem kẻ ốn như người thân. Thí như muốn đi qua đường hiểm nên phải kính trọng người dẫn đường; lại như thầy thuốc hay tuy nghèo hèn mà vì quý hiếm nên trọng vọng. Như vậy, suy nghĩ, trù lượng, phân biệt người bình thường, người ốn hận tuy đối với ta vô dụng, nhưng vì nhân duyên Phật đạo, thế nên phát tâm Vô thượng chánh đẳng chánh giác. Ấy là một cách thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo; vì thế nên lấy sở hành của Bồ-tát quá khứ làm chứng.
Hỏi: Thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo có gì sai khác?
Đáp: Có người nói: Không có sai khác, hoặc hành, hoặc học, hoặc đạo nghĩa một mà từ ngữ khác nhau. Có người nói: Mới đầu là hành, chính giữa là học, cuối cùng là đạo. Hành là bố thí, học là trì giới, đạo là trí tuệ. Lại, hành là trì giới, học là thiền định, đạo là trí tuệ.
* Trang 247 *
Lại, hành là chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng; học là chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh định; đạo là chánh kiến, chánh tư duy. Tám việc ấy tuy gọi là đạo, nhưng phân biệt có ba phần:[1] Chánh kiến là thể đạo, phát khởi đạo ấy là chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng; giúp ích cho chánh kiến nên gọi là hành; chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh định có thể thành tựu chánh kiến, làm cho kiên cố; ấy gọi là học. Lại có người nói: Thí ba-la-mật, Tấn ba-la-mật gọi là hành, vì mới vào đạo; Giới ba-la-mật, Thiền ba-la-mật gọi là học; tâm người thường theo năm dục khó cấm chế, không giây phút nào dừng nghỉ, dần dần dùng Giới ba-la-mật, Thiền ba-la-mật chế phục tâm ấy nên gọi là học; Nhẫn ba-la-mật, Bát-nhã ba-la-mật gọi là đạo, vì sao? Vì nhẫn là lành, Bát-nhã là trí tuệ; lành và trí tuệ đầy đủ gọi là đạo; thí như người có mắt có chân tùy ý đi lại. Như vậy là ba việc có sai khác.
Hỏi: Sao gọi là thứ lớp?
Đáp: Vì ý Tu-bồ-đề: Nếu hết thảy pháp không có sở hữu thời Bồ-tát mới phát tâm đối với pháp không ấy làm sao có thể lần lữa thứ lớp học? Vì thế nên nói thứ lớp. Các pháp tuy Không, khó hiểu, song vì thứ lớp được sức hành nên có thể được thành tựu; thí như leo thang, từ bậc một lần lên chỗ cao tuy khó mà cũng có thể đến được. Thứ lớp hành là bốn cách hành sáu Ba-la-mật, như trong kinh này nói:[2] Tự mình hành bố thí, dạy người
[1] T. 1: Trung a-hàm kinh (Madhyamāgama-中阿含經), quyển 58, Pháp lạc tỳ-kheo ni kinh (Dhammadinnā-bhikkhunī- 法樂比丘尼經), tr. 788c10-12: Không phải Thánh đạo tám chi thâu nhiếp ba tụ, nhưng ba tụ thâu nhiếp Thánh đạo tám chi. Chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, ba chi Thánh đạo này được nhiếp về Thánh giới tụ. Chánh niệm, chánh định, hai chi này được thâu nhiếp vào Thánh định tụ. Chánh kiến, chánh tư duy, chánh tinh tấn, ba chi này được thâu nhiếp vào Thánh tuệ tụ. Xem Đại trí độ luận, 19; T. 27: Đại tỳ-bà-sa luận (大毘婆沙論), quyển 59, tr. 306b27-28; T. 30: Du già sư địa luận (Yogācāra-bhūmi-śāstra- 瑜伽師地論), quyển 29, tr. 445a8-12: Kiến Thánh đế, đã đoạn diệt hẳn hết thảy phiền não mà vị kiến đạo đoạn, chỉ còn sót lại phiền não mà vị Tu đạo đoạn. Vì đoạn diệt những phiền não kia nên tu tập tám chi Thánh đế đạo nhiếp thuộc ba uẩn. Trong đây, Chánh kiến, chánh tư duy, chánh tinh tấn nhiếp vào Tuệ Uẩn. Chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng nhiếp vào Giới uẩn. Chánh niệm, chánh định nhiếp vào Định Uẩn; Yogācārabhūmi-śāstra, Śrāvakabhūmiḥ-Gotrabhūmiḥ: sa teṣāṁ prahāṇāya triskandhamāryāṣṭaṁgaṁ mārgaṁ bhāvayati| tatra yā ca samyagdṛṣṭiryaśca samyaksaṁkalpaḥ, yaśca samyagvyāyāmaḥ| ayaṁ prajñāskandhaḥ| tatra ye samyakkarmāntājīvāḥ| ayaṁ śīlaskandhaḥ| tatra yā ca samyaksmṛtiḥ, yaśca samyaksamādhirayaṁ samādhiskandhaḥ|
[2] Xem Đại trí độ luận, quyển 87.
* Trang 248 *
hành bố thí, tán thán công đức hành bố thí, hoan hỷ tán thán người hành bố thí. Khéo nhổ gốc xan tham, ưa thích Thí ba-la-mật, từ vi đối với chúng sinh, thông suốt thật tướng các pháp, do nhân duyên ấy nên có thể hành bốn cách bố thí. Hoặc có người tự mình hành bố thí, chẳng thể dạy người khác bố thí, hoặc sợ người khác giận; hoặc sợ vì mình dạy bố thí cho là có ân; vì các nhân duyên như vậy nên không thể dạy người bố thí. Hoặc có người dạy người bố thí mà tự mình không thể bố thí, hoặc có người tán thán công đức bố thí, khuyên người khác bố thí mà tự mình không thể bố thí; hoặc có người tự mình bố thí, cũng dạy người bố thí, tán thán công đức bố thí, nhưng thấy người khác bố thí thì không thể hoan hỷ, vì sao? Vì hoặc thấy người phá giới, người ác hành bố thí mà không ưa thấy; có người ưa thấy thí chủ mà không tán thán. Vì tà kiến ấy nên không biết được quả bố thí. Như vậy, mỗi mỗi không thể đầy đủ. Bồ-tát vì tâm đại bi, rất ưa pháp lành nên có thể hành bốn việc như vừa nói. Bồ-tát nếu chỉ tự mình bố thí, không dạy người bố thí thời người được thí chỉ có thể được chút lợi ích đời nay. Chúng sinh ấy tùy nghiệp nhân duyên đọa vào chỗ nghèo cùng, thế nên Bồ-tát dạy chúng sinh rằng: Ta không tiếc tài vật, tuy ta thí cho ngươi nhiều, ngươi cũng không được đem theo đến đời sau; ngươi nay hãy tự thực hành đời sau mới tự mình được lợi ích. Đem công đức thật của bố thí mỗi mỗi dạy chúng sinh thực hành bố thí, thấy người hành bố thí tuy
* Trang 249 *
họ là kẻ phá giới (duḥśīla), người ác, nhưng chỉ nghĩ đến công đức do tâm tốt bố thí của họ mà không nghĩ đến cái ác của họ, thế nên hoan hỷ tán thán.
* Lại nữa, thấy Tam bảo có ruộng phước vô tận, bố thí vào trong đó nên phước đức không cùng tận, cho đến khi thành Phật đạo, xem thấy công đức vô tận trong đời vị lai kia cho nên hoan hỷ. Thực hành bốn cách bố thí ấy thời đời đời được giàu có tài sản, Bồ-tát ấy tuy không vì giàu có tài vật mà bố thí, chưa đầy đủ Vô thượng chánh đẳng chánh giác và sáu Ba-la-mật, nhưng ở khoảng trung gian ấy giàu có tài sản tự đến; thí như người vì lúa nên gieo lúa, rơm rạ tự đến. Bồ-tát khi được quả báo có tài vật, lìa tâm xan tham, theo ý chúng sinh mà bố thí, cần ăn cho ăn...
Hỏi: Bồ-tát khi bố thí, trước tiên thí cho người nào?
Đáp: Bồ-tát tuy vì chúng sinh khởi tâm đại bi, song Bồ-tát bố thí trước tiên cúng dường Phật, Bồ-tát, A-la-hán và các thánh nhân; nếu không có thánh nhân thì thứ lớp bố thí cho người trì giới, tinh tấn thiền định, trí tuệ, ly dục; nếu không có các người này thời thí cho các đệ tử xuất gia của Phật; nếu không có người này thời bố thí cho người thọ trì ngũ giới (pañca-śīlāni), tu mười thiện đạo (daśa-kuśala-patha) và thọ trì tam quy (Triśaraṇa) giới một ngày; nếu không có người này thời thí cho hạng người bình thường chẳng phải chánh, chẳng phải tà; nếu không có người này thì bố thí
* Trang 250 *
cho người ác tạo tội ngũ nghịch (pañcānantarya) và súc sinh; không thể không cho. Bồ-tát lấy việc bố thí nhiếp thủ hết thảy chúng sinh. Có người nói: Nên trước tiên bố thí cho người tạo tội ngũ nghịch dứt thiện căn, người nghèo cùng, già bệnh, hạ tiện, hành khất, cho đến súc sinh; thí như người mẹ hiền có nhiều con, trước tiên nghĩ đến đứa ốm yếu, bệnh hoạn, cấp cho sự cần dùng; lại như Bồ-tát vì thấy cọp đói muốn ăn con mình nên đem thân bố thí.
Hỏi: Vì sao nên trước hết bố thí cho các hạng như vậy?
Đáp: Vì hết thảy chúng sinh đều là ruộng phước của Bồ-tát. Vì sinh tâm đại bi, Bồ-tát thường muốn đem Vô thượng chánh đẳng chánh giác thí cho chúng sinh, huống gì cơm áo mà còn có phân biệt! Lại, Bồ-tát được vô sinh pháp nhẫn (anutpattika-dharma-kṣānti) bình đẳng không sai khác, người chưa được vô sinh nhẫn hoặc tâm từ bi nhiều, hoặc tâm phân biệt nhiều, hai tâm ấy không thể đồng hành. Người có tâm từ bi nhiều trước tiên bố thí cho người nghèo cùng, hung ác, nghĩ rằng: Gieo vào ruộng phước được quả báo tuy lớn, song vì lòng thương xót chúng sinh nên trước tiên làm lợi ích cho người nghèo cùng. Như vậy, thửa ruộng tuy không tốt, nhưng do lòng từ bi nên được quả báo lớn. Người có tâm phân biệt nhiều nghĩ rằng: Chư Phật có vô lượng công đức nên trước
* Trang 251 *
tiên cúng dường Phật; vì phân biệt các pháp, chấp trước thân Phật nên tâm nhỏ. Tâm tuy nhỏ mà ruộng phước lớn nên công đức cũng lớn. Nếu hiểu được thật tướng các pháp, vào trong Bát-nhã ba-la-mật và sức phương tiện không được tự tại, cả hai việc cùng làm, thương xót chúng sinh và xem chúng sinh như Phật. Như vậy, Bồ-tát tùy theo nhân duyên mà hành bố thí.
Hỏi: Cớ gì kinh không nói cho cơm cho áo mà nói cần ăn cho ăn?
Đáp: Có người cần ăn lại cho uống, cần uống lại cho áo, vì không vừa ý người lãnh thọ nên phước đức ít. Vì thế nói cần ăn cho ăn.
Hỏi: Có người hoặc hổ thẹn hoặc sợ, tuy có cần dùng mà không thể nói ra, làm sao biết họ cần gì?
Đáp: Bồ-tát xem tướng mạo họ, theo lúc cần dùng và theo chỗ nghi; hoặc có tâm biết tâm người khác cần gì, theo ý họ đem cho. Nhân bố thí ấy được thành tựu giới uẩn (śīla-skandha). Lại nghĩ rằng, ta thương xót chúng sinh, đem áo và thức ăn bố thí lợi ích rất ít, chẳng bằng trì giới, thường đem sự không não hại, không sợ hãi thí cho chúng sinh. Bồ-tát trú trong việc trì giới ấy, vì thủ hộ giới nên sinh định uẩn (samādhi-skandha), vì tâm thanh tịnh không tán loạn nên sinh tuệ uẩn (prajñā-skandha); không hí luận, bỏ tâm chấp trước tướng tuệ ấy, do tuệ ấy phá sự trói buộc của các phiền não, được giải thốt uẩn (vimukti-skandha); thấy biết rõ ràng, đã chứng
* Trang 252 *
giải thốt nên gọi là giải thốt tri kiến uẩn (vimukti-jñāna-darśana-skandha). Người ấy do nhân duyên trước tiên hành bố thí và thành tựu năm uẩn nên vượt quá địa vị Thanh-văn, Bích-chi Phật mà vào địa vị Bồ-tát.
Hỏi: Bồ-tát nên hành sáu Ba-la-mật vào Bồ-tát vị, cớ sao trong đây nói năm uẩn?
Đáp: Pháp tuy một mà vì danh từ khác nhau nên nói năm uẩn (pañca-skandha), không lỗi. Người ấy từ một Ba-la-mật muốn phát khởi các Ba-la-mật khác, lấy bố thí làm chủ như trước đã nói.[1] Giới uẩn (śīla-skandha) là Thí ba-la-mật, định uẩn (samādhi-skandha), giải thốt uẩn (vimukti-skandha) là Thiền ba-la-mật,[2] tuệ uẩn (prajñā-skandha), giải thốt tri kiến uẩn (vimukti-jñāna-darśana-skandha) là Bát-nhã ba-la-mật. Khi hành các Ba-la-mật có thể nhẫn các việc khác, gọi là Nhẫn ba-la-mật; có thể phát khởi các Ba-la-mật không ngừng nghỉ, ấy gọi là Tấn ba-la-mật.
Hỏi: Nếu như vậy, cớ sao không chỉ nói tên các Ba-la-mật mà nói năm uẩn?
Đáp: Người ấy muốn vào Bồ-tát vị không chỉ do trì giới, thiền định được hòa hợp chúng giới, thanh tịnh giới (viśuddhi-śīla), vô tận giới. Nói tóm lại là thu nhiếp hết thảy giới gọi là giới uẩn (śīla-skandha); có thể phá phiền não, vượt quá Nhị thừa, vào Bồ-tát vị. Thí như một người, hai người không gọi là đội quân; hòa hợp nhiều người mới thành đội quân, có thể phá ốn địch; các uẩn cũng như vậy. Bồ-tát
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 45, 81.
[2] Xem Đại trí độ luận, quyển 21.
* Trang 253 *
tự được định uẩn... cũng khiến chúng sinh được; ấy gọi là Bồ-tát giáo hóa chúng sinh. Giáo hóa chúng sinh rồi, đem công đức của mình và của chúng sinh đều hồi hướng, làm nghiêm tịnh cõi Phật; đủ hai pháp ấy tức được trí Nhất thiết chủng (sarvathā-jñāna), Chuyển pháp luân (dharmacakra), đem pháp ba thừa độ chúng sinh; ấy gọi là Bồ-tát thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo. Trước thô sau tế, trước dễ sau khó, dần dần tập học gọi là thứ lớp. Năm Ba-la-mật kia cũng nên theo nghĩa phân biệt. Các pháp tính tuy không có sở hữu mà tùy theo thế tục đế thi hành, vì phá điên đảo vậy.
* Lại nữa, sáu niệm (ṣaḍanusmṛtayaḥ) là niệm Phật... ấy là ban đầu thứ lớp hành, do dễ hành dễ được.
Hỏi: Trong sáu niệm cũng nói không do sắc niệm Phật, cớ sao nói rằng dễ?
Đáp: Có pháp cùng hành nên gọi là dễ; ví như uống thuốc đắng, nhờ có mật thời uống dễ. Nghĩa sáu niệm như trong phẩm đầu đã nói rộng.[1] Sáu Ba-la-mật, sáu niệm... nhu nhuyến dễ hành, không sinh tà kiến; Bồ-tát thứ lớp học. Còn ba môn giải thốt (trīṇi vimokṣa-mukhāni)... phải suy nghĩ, trù lượng; suy nghĩ, trù lượng hoặc có khi sinh tà kiến nên không nói.
Trong đây Tu-bồ-đề nạn hỏi: Bạch đức Thế Tôn, nếu thật không có sở hữu, làm sao có thứ lớp hành, thứ lớp học, thứ lớp đạo? Phật hỏi ngược lại Tu-bồ-đề: Ông
[1] Xem Đại trí độ luận, quyển 21.
* Trang 254 *
dùng trí tuệ Thanh-văn thấy sắc có thật pháp nhất định chăng? Đáp: Con không thấy sắc... chỉ từ nhân duyên hòa hợp giả có tên sắc, không có thật tướng nhất định, làm sao nói có? Phật nói với Tu-bồ-đề: Nếu ông không thấy thật có nhất định, cớ sao đem thứ lớp nạn hỏi về Không, mà pháp thứ lớp không lìa nơi Không? Bấy giờ Tu-bồ-đề mới hiểu rõ ràng, nên nói: Con không nghi gì, chỉ vì người cầu ba thừa trong tương lai nghe Phật nói không, không có tính sở hữu; do tội nặng, trí độn nên chấp thủ tướng Không bèn nghi ai nhơ, ai sạch. Kẻ ác phàm phu cớ sao gọi là nhơ? người xuất gia đắc đạo gọi là sạch? Người ấy không hiểu nghĩa sâu của Phật nói, vì việc gì mà nói? Chấp trước cái không ấy nên nói cần gì, trì giới làm chi? Do nhân duyên ấy liền sinh tà kiến, phá chánh kiến; vì phá chánh kiến nên vì chút nhân duyên mà phá giới, phá oai nghi, không chút kiên sợ. Người xuất gia sống nhờ hàng bạch y bèn vọng ngữ cầu lợi dưỡng cơm áo, phá chánh mạng. Gieo các tội ấy nên đọa vào ba đường ác nặng hơn kẻ bạch y. Thấy có sự lỗi ấy nên hỏi Phật: Con đã đắc đạo, đối với các pháp không lãnh thọ gì, lại thường nghe Phật nói về pháp Không, làm sao con hí luận (prapañca) sinh nghi? Lại con thường tu vô tránh tam-muội, vì thương xót chúng sinh cho nên hỏi Phật.
_____________
* Trang 255 *
