Quẻ Thiên Sơn Độn, đồ hình::|||| còn gọi là quẻ Độn (遯 dun4), là quẻ thứ 33 trong Kinh Dịch.
Giải nghĩa: Thoái dã. Ẩn trá. Lui, ẩn khuất, tránh đời, lừa dối, trá hình, có ý trốn tránh, trốn cái mặt thấy cái lưng. Báo ẩn nam sơn chi tượng: tượng con báo ẩn ở núi nam.
THEO Nhân Tử Nguyễn Văn Thọ & Huyền Linh Yến Lê :
33. 天 山 遁 THIÊN SƠN ĐỘN 
Độn Tự Quái
|
遁 序 卦 |
|
|
Hằng giả cửu dã. |
恆 者 久 也 |
|
Vật bất khả dĩ cửu cư kỳ sở. |
物 不 可 以 久 居 其 所 |
|
Cố thụ chi dĩ Độn. |
故 受 之 以 遁 |
|
Độn giả thoái dã. |
遁 者 退 也 . |
Độn Tự Quái
Hằng là bền vững cửu trường,
Vật đâu ở mãi, ở thường một nơi?
Cho nên Độn mới tiếp ngôi,
Độn là lui gót, tùy thời tránh đi.
Kinh Dịch có một mục đích chính yếu là dạy cho con người biết xuất xử, hành tàng. Đại khái Dịch cho rằng, khi nào thời thế thuận tiện, quân tử có cơ hưng phấn, đạo lý có thể mang ra thi hành, thì người quân tử nên xuất đầu, lộ diện, góp mặt, góp công với đời; còn như gặp khi thời thế đảo điên, tiểu nhân lộng hành, thời lúc ấy người quân tử nên qui ẩn.
Quẻ Khôn nói: Thiên địa bế, hiền nhân ẩn.
Đất trời mà gàng quải, thời hiền nhân nên qui ẩn. (Khôn, Văn Ngôn, Hào bốn)
Quẻ Độn cũng không ngoài chủ trương đó; đại khái nói rằng: Khi thanh thế tiểu nhân đang lên, người quân tử nên biết rút lui cho hợp thời, đúng lúc, như vậy mới là biết cơ trời. Độn có nhiều nghĩa:
- Độn là qui ẩn.
- Độn là xá lánh tiểu nhân.
- Độn là lánh nạn, v.v...
I. Thoán.
Thoán Từ.
遁 . 亨 . 小 利 貞 .
Độn. Hanh. Tiểu lợi trinh.
Dịch.
Rút lui ẩn lánh mới hay,
Ở ăn chính đáng, lợi nay vẫn còn.
Thoán Từ viết: Độn. Hanh. Tiểu lợi trinh. Trình Tử và Chu Tử giải mỗi người một cách. Trình Tử cho rằng: Thoái tàng để giữ cho đạo lý được chu toàn. Người quân tử gặp lúc tiểu nhân đang lên, vẫn có thể khéo xử mà vớt vát, vãn hồi tình thế được phần nào. Như vậy ba chữ Tiểu lợi trinh có nghĩa là làm việc lớn không lợi, làm việc nhỏ cũng còn có lợi. Chu Hi giải chữ tiểu là tiểu nhân, và cho rằng: lúc đang gặp thời mà tiểu nhân giữ được chính đạo cũng lợi.
Các nhà bình giải Dịch, thường theo một trong hai cách này: Kiến An Khâu thị cho rằng: Độn. Hanh là khuyên quân tử nên rút lui, để mọi sự được êm đẹp (Độn nhi hanh dã). Tiểu lợi trinh là khuyên tiểu nhân hãy xử cho phải, đừng lăng bức người quân tử quá mức. (Xem Đại Toàn). Ta ghi nhận một định lý như sau: Độn 2 Âm ở dưới, 4 Dương ở trên. Âm đang thế tiến, Dương đang thế thoái: tức là Âm trưởng, Dương tiêu (Quân tử kiến cơ nhi tác). Thấy vậy, sẽ lo việc thoái tàng, qui ẩn.
Thoán Truyện.
彖 曰 . 遁 亨 . 遁 而 亨 也 . 剛 當 位 而 應 . 與 時 行 也 .
小 利 貞 . 浸 而 長 也 . 遁 之 時 義 大 矣 哉 .
Thoán viết:
Độn hanh. Độn nhi hanh dã. Cương đáng vị nhi ứng. Dữ thời hành dã.
Tiểu lợi trinh. Tẩm nhi trưởng dã. Độn chi thời nghĩa đại hỹ tai.
Dịch.
Rút lui ẩn lánh mới hay,
Tuy mình quyền lực trong tay vẫn còn.
Cương cường xứng với ngôi trên,
Còn người hưởng ứng, vẫn còn oai nghi.
Biết thời, tới lúc nên về, Theo thời hành sự, mọi bề hanh thông.
Phù trì chánh đạo một lòng,
Tiểu nhân ảnh hưởng đang dâng, ngại gì.
Công trình ấy chẳng lớn chi,
Nhưng mà lợi ích thường khi vẫn còn.
Trong Thoán Truyện, đức Khổng cũng nhận định đại khái rằng:
1- Rút lui hợp thời trời, mới êm đẹp. (Độn nhi hanh dã)
2- Rút lui phải cho đúng thời, đúng lúc; rút lui hay nhất là khi mình còn đang ở trong thế kẻ mạnh, có quyền, có vị, có người hưởng ứng. (Cương đáng vị nhi ứng. Dữ thời hành dã.)
3- Rút lui là nên, vì người quân tử sáng suốt nhận định được rằng ảnh hưởng của tiểu nhân đang lừng lững tiến lên. (Tiểu lợi trinh. Tẩm nhi trưởng dã.)
4- Rút lui hợp thời là một công chuyện không nhỏ, không dễ. (Độn chi thời nghĩa đại hỹ tai.)
Lý Long Sơn bình rằng:
Âm Dương, hàn thử, đều có thời. Âm đạo lớn thịnh là thời tiểu nhân đắc thế; lúc ấy người quân tử nhẫn nhịn để chờ thời, sau ắt thắng. Nếu đem lòng giận dữ, hết sức kháng cự, ấy là chẳng biết thiên thời, ắt hứng lấy những điều hung họa. Như thời Nguyên Thành nhà Hán, Hoằng Cung, Thạch Hiển đang đắc thế ở trong, mà bọn Tiêu Vọng Chi, Lưu Hướng, Chu Vân chẳng biết nhún nhường, mà lánh đi để đến nỗi bị họa. Lại như trong thời Hoàn Kinh, Tào Tiết, Vương Phụ đắc thế ở trong, mà bọn Lý Ưng, Trần Phồn, Đậu Vũ, chẳng biết nhún nhường, mà lánh đi để đến nỗi bị giết...
Gặp thời Độn, người quân tử dẫu còn đang có thế lực, có địa vị, cũng nên biết tùy thời mà quyền nghi. Rút lui đúng lúc thời hay. Đời thường nói: Cửu tọa lịnh nhân yếm (ngồi lâu khiến người ta phát chán). Mình dẫu có hay, nhưng ngồi mãi một chức vị, đóng mãi một vai trò, rút cuộc vẫn làm cho người chán mình, thà rút lui, khi lòng người còn luyến tiếc mới hay. Vả lại tiệc vui cũng có lúc tàn. Người xưa nói: Thiên hạ vô bất tán đích diên tịch. Chính là vì vậy.
II. Đại Tượng Truyện
象 曰 . 天 下 有 山 . 遁 . 君 子 以 遠 小 人 . 不 惡 而 嚴 .
Tượng viết.
Thiên hạ hữu sơn. Độn. Quân tử dĩ viễn tiểu nhân. Bất ác nhi nghiêm.
Dịch.
Tượng rằng: Độn là núi ở trên trời,
Khiến người quân tử lánh gnười tiểu nhân.
Chẳng cần thanh sắc dữ dằn,
Mình nghiêm họ sẽ đằng thằng lảng xa.
Độn là núi ở dưới trời. Núi cao vun vút, vươn mình lên không trung, như muốn lăng bức trời; nhưng càng vươn lên càng thấy trời xa lắc, y như trời muốn dùng sự cao xa của mình để phân cách với núi non.
Người quân tử đối với kẻ tiểu nhân cũng vậy; trong khi tiểu nhân đắc thế, mình không cần phải làm mặt giận, mày dữ đối với họ, mà chỉ cần lập nghiêm, cũng đủ cho họ kiêng nể, xa lánh. Đó là cách thức Khổng Tử đối đãi với Dương Hổ. Tượng viết. Thiên hạ hữu sơn. Độn. Quân tử dĩ viễn tiểu nhân. Bất ác nhi nghiêm.
